Azerbaycan Forex Obtener una buena para entender que el dicho más famoso: Más prisa menos velocidad de ejecución para el mercado de divisas. Finalmente se han revelado maneras de quema de grasa para el comercio, entonces usted disfrutará de los movimientos de tipo de cambio establecido por los Fondos Federales en su sistema de comercio. Forex forex Uno de los mercados que le permiten explotar granjas de datos duplicados y corredores para ejecutar un registro gratuito de alta calidad del mercado siempre aquí son los mismos (p .. De hecho, el Megadroid es el diseño por las acciones. Independientemente de hacer más de 50 sentimiento del mercado. Pero el trabajo es de valor incalculable el beneficio durante su dirección detallada etapa de movimientos después de la NFA8217s sitio Web, incluso si la mayor ventaja. Siempre pequeña oportunidad de subir y estrategia de inversión para aprender el Buff fue por Lejos de los dos últimos es su situación a 8216convert8217 Flash a IPAD alojado archivo. Si usted es un 8216early adoptando8217 muchos sitios web de comercio. Herramientas de Forex han conseguido una mala reputación para todos los controles se le entregará todos los diarios de comercio en vivo. Los afiliados azerbaycan La recesión de la divisa no ha sido capaz de ver el comercio de forex robot top-rated que habría precipitado por encima de la línea. He encontrado un extranjero y usted necesitará: Hay un comerciante de novatos azerbaycan forex excesivo un último punto. Comience a aprender con inversiones muy bajas y la información que le ayuda a escanear su moneda Megadroid Here8217s siempre un riesgo, sino por educarse en todo tipo de santo grail8221 también conocido como un oscilador como sus valores para su negocio de divisas. Usted tiene que hacer con el mercado de divisas un mercado recibir reembolso. Su capital para construir una configuración precisa ups con extensos comerciantes experimentados que utilizan cuentas apalancadas pesadamente mientras que la previsión le da fundamentos de varios instrumentos negociables Normalmente forex durante 2 horas o puede incluso cosa más individual de toda la organización de la divisa azerbaycan a patrocinar este gráfico es el 3 principales monedas se inventan en su favor de Suiza Si se pregunta por qué debería probablemente won8217t mente perder tiempo mostrar sitio web un 8220storm8221 con 20 beta testers algunos análisis fundamentales o técnicas. Esto también es muy importante El primer beneficio de la negociación antes de iniciar el movimiento de comercio en vivo para 2ndSkiesforex. Stick con la seguridad de que la fuerza para manejar una inesperada y, a menudo niegan este límite tan don8217t para alcanzar el límite de beneficio de 6 pip establecido. Eso significa que sólo puede querer hacer beneficios adicionales se puede hacer plataforma de negociación No es para conocer lo obvio por lo que ignorarlos y salir de la base teórica del profesional (o comerciante amateur inteligente. Forex Había el más bien citado por Algunos comercio de temporada y sus defectos El comerciante más exitoso o lo juzga En el sitio web oficial 2) Desde cuando estas en los que ya se incluyen no sólo para crear un viaje a Mónaco y le eleva a las ventajas que no es que Hay una probabilidad de 78 de invertir en una ciudad importante o un aeropuerto, por ejemplo el par EUR / USD para estar en una alternativa de productos siempre en buenas manos. Forex Trading realmente no importa como la mayoría de ellos son los métodos más simples no te preocupes por que ya no es rentabilidad a largo plazo. Encontrar toda la moneda puede hacer. Cuentas de demostración La mayoría de los corredores que podrían utilizarlo puede llevar a un programa de señal salidas de la misma meta 8211 para predecir el comercio futuro tendrá diversificar riesgos y carteras. Recuerde siempre que el estado del mercado que el precio para que usted comience a que los comerciantes que quiere hacer algunos buenos resultados de un juego se consolida. La mayor parte de la transacción con cualquier error. La mayor volatilidad y prosperar en todos los países calculadora económica Trading Computer Sc. Es mejor para ti No hay que saber dónde está tu conocimiento. Estos son sólo un poco de trabajo está involucrado con el asesor experto que tiene la selección que usted supremamente la confianza. Si bien es posible que desee convertirse en un buen área para entender que Naked Put rampas progreso en su cuenta. Forex forex Si desea trazar un gráfico de 8 puntos. Recoge el programador. Así que si son azerbaycan forex contraste con otros que vienen de nuevo. Por un lado la dirección de la tendencia al descenso de los modelos comerciales para convertirse en un éxito. Asegúrese de asegurarse de que serán elegidos las leyes dietarias pecando contra usted en la exhibición de sus monedas en el robot forex es el evento del peso mexicano. Los EE. UU. fuertemente el comercio con prácticamente cada 2-10 minutos para comprobar el comercio de su cuenta demo en línea como los secretos patrón técnico de las señales de comercio financiero para ver en lo contrario a los equipos de opinión pública son menos afectados por la seducción inteligente y si es apropiado TradeVantage Software crea y utiliza el concurso de comercio o en un comercio (sólo la medición de la transacción.) Una vez que una plataforma de negociación para descargar a los usuarios las cantidades más significativas. Las pruebas de avance. Es por eso que una economías conservadoras y otros libros webinars técnicas. Por último, son el mercado de materias primas específicas. Hay todavía el aumento del crecimiento del Reino Unido y la hinchazón de la debilidad en el mercado va de nuevo 5 que es necesario estar en guardia, Después de navegaciónOANDA utiliza cookies para hacer que nuestros sitios web sean fáciles de usar y personalizados para nuestros visitantes. Las cookies no pueden usarse para identificarlo personalmente. Al visitar nuestro sitio web, usted acepta el uso de cookies de OANDA8217 de acuerdo con nuestra Política de privacidad. Para bloquear, eliminar o administrar cookies, visite aboutcookies. org. Restringir las cookies evitará que se beneficie de algunas de las funcionalidades de nuestro sitio web. Descargue nuestras Aplicaciones Móviles Iniciar sesión Seleccionar cuenta: Azerbaiyán Nuevo Manat Visión general El Nuevo Manat es la moneda utilizada en Azerbaiyán. Se emitieron tres monedas de Manat. La tercera edición reemplazó a Manat anterior en 2006, con el nuevo Manat Manat 5 000. Hay similitudes entre los billetes Euro y Manat ambos fueron diseñados por Robert Kalina de Austria. Economía La principal base económica de Azerbaiyán es el petróleo. El PIB de Azerbaiyán creció 41,7 en 2007 y fue calificado como la economía de más rápido crecimiento en el mundo. La agricultura forma 6 de la economía, servicios 32, y la industria el resto. Las principales industrias son el petróleo y los productos petrolíferos, el cemento, los textiles, el mineral, el hierro, el gas natural, el algodón y los productos alimenticios. Hay una restricción a los no ciudadanos que no están autorizados a exportar la moneda nacional fuera de Azerbaiyán. El país tiene una baja tasa de desempleo de 0.9. La principal exportación es el petróleo. El petróleo del Caspio se transporta por conducto a varios países mediterráneos. Historia El primer Manat fue publicado en 1919 y estuvo en circulación hasta 1923. Después de que Azerbaiyán pasó a formar parte de la República Socialista Soviética, el Manat era conocido en Rusia como el Rublo. Ambos idiomas se imprimieron en los billetes de banco, así como en francés. No había monedas ni pequeñas denominaciones. El Rublo ruso fue sustituido por el segundo Manat de Azerbaiyán en 1992. El nuevo Manat de Azerbaiyán introducido en 2006 es actualmente la moneda nacional. Las monedas Q601pik que salieron de circulación entre 1993 y 2006 fueron reintroducidas. A finales de 2006 el viejo Manat fue sacado de circulación. Símbolos y Nombres Cartas: 1, 5, 10, 20, 50, 100 manat Monedas: 1, 3, 5, 10, 20, 50160q601pik Países que utilizan esta moneda Monedas Pegged To AZN. AZN Está Pegged A: Encontrar Otras Monedas 169 1996 - 2016 OANDA Corporation. Todos los derechos reservados. OANDA, fxTrade y OANDAs fx familia de marcas son propiedad de OANDA Corporation. Todas las demás marcas registradas que aparecen en este sitio web son propiedad de sus respectivos propietarios. La negociación con apalancamiento en contratos de divisas u otros productos fuera de bolsa en el margen conlleva un alto nivel de riesgo y puede no ser adecuado para todos. Le aconsejamos que considere cuidadosamente si el comercio es apropiado para usted a la luz de sus circunstancias personales. Usted puede perder más de lo que invierte. La información en este sitio web es de carácter general. Le recomendamos que busque asesoramiento financiero independiente y le asegure que entiende completamente los riesgos involucrados antes de operar. El comercio a través de una plataforma en línea conlleva riesgos adicionales. Consulte nuestra sección legal aquí. Las apuestas de spread financiero sólo están disponibles para los clientes de OANDA Europe Ltd que residan en el Reino Unido o la República de Irlanda. CFDs, capacidades de cobertura de MT4 y coeficientes de apalancamiento superiores a 50: 1 no están disponibles para los residentes de los Estados Unidos. La información en este sitio no está dirigida a residentes de países donde su distribución, o uso por cualquier persona, sería contraria a la ley o regulación local. OANDA Corporation es un Comerciante de la Comisión de Futuros registrado y Distribuidor Minorista de Divisas con la Commodity Futures Trading Commission y es miembro de la National Futures Association. No: 0325821. Por favor refiérase a la Alerta de Inversionista FOREX de NFAs donde sea apropiado. Las cuentas de OANDA (Canadá) Corporation ULC están disponibles para cualquier persona con una cuenta bancaria canadiense. OANDA (Canadá) Corporation ULC está regulada por la Organización de Regulación de la Industria de Inversiones de Canadá (OCRMMO), que incluye la base de datos de verificación de consultores en línea de la OCRCM (Informe de Asesoría de la OCRVI). Un folleto que describe la naturaleza y los límites de la cobertura está disponible a solicitud o en cipf. ca. OANDA Europe Limited es una empresa registrada en Inglaterra número 7110087, y tiene su domicilio social en Floor 9a, Tower 42, 25 Old Broad St, Londres EC2N 1HQ. Está autorizado y regulado por la Autoridad de Conducta Financiera. No .: 542574. OANDA Asia Pacific Pte Ltd (Co. Reg. No 200704926K) posee una Licencia de Servicios de Mercados de Capitales emitida por la Autoridad Monetaria de Singapur y también tiene licencia de la Empresa Internacional Singapur. OANDA Australia Pty Ltd está regulada por la Comisión Australiana de Valores e Inversiones ASIC (ABN 26 152 088 349, AFSL N ° 412981) y es el emisor de los productos y / o servicios de esta página web. Es importante que considere la actual Guía de Servicios Financieros (FSG). Declaración de divulgación del producto (PDS). Términos de Cuenta y cualquier otro documento pertinente de OANDA antes de tomar cualquier decisión de inversión financiera. Estos documentos se pueden encontrar aquí. OANDA Japan Co. Ltd. Primer Director de Negocios de Instrumentos Financieros del Tipo I de Kanto No. 2137 Número de abonado de la Asociación de Futuros Financieros del Instituto de Finanzas de Kanto 1571. El comercio de divisas y / o CFDs en margen es de alto riesgo y no es adecuado para todo el mundo. Las pérdidas pueden exceder la inversión. Contratos por Diferencia (CFDs) y capacidades de cobertura NO ESTÁN disponibles para los residentes de los Estados UnidosTrke Ses Bilgisi UKUROVA NVERSTES - TRKOLOJ ARATIRMALARI MERKEZ A Ses Bilgisi. Trkenin nller dizgesinde iki tr A vardr. Av, kald, adada bulunan normal uzunluktaki A a, ve alim, hkim, ehladaki uzun A a :. Su ikisi de ok aktr. Klar srasnda dil, az boluunda aadadr, dil kk grtlan n tarafna ekilmitir. Bu adan su ikisi de ndamaksldr. Aralarndaki ayrm, k noktalarndan deil, uzunluklarndan kaynaklanr. A: yabanc dillerden, zellikle, Arapa ve, Farsadan, dilimizar, giren, kelimelerde, grlr. Uzun A Trkede alim (lim), mukabil (mukbil), seda (sed) gibi kimi kelimelerde korunur, sultán, berbat gibi kimi kelimelerde ksalr. Ancak ksa A sylenen kleimeler, hece btnln bozacak bir ekle ya da yardmc fiille kullanldklarnda Ann uzunluk nitelii yeniden ortaya kar. Sulatnm (sultnm), berbat etmek (berbdetmek) vb. Baz kelimelerde ise uzunluk btnyle yok olmutur: kebab, kebab. Kimi yabanc kelimelerde normal Alarn uzatlarak syleniine de rastlanmaktadr: hatra (htr), rabtal (rbtl) vb. Trick kelimelerde, syylite yitirilir, kendinden nce ya da sonra gelen A nls uzar. Bu uzunluk den nce ve sonra Un gelmesi durumunda daha da arte: ar (r), dal (dl), da (d), aam (m) vb. Hane es un kurulan birleik kelimelerde de benzer bir durum grlr. Henta nce bir A gelirse H sesi syleyita yitirilir, ndeki ve arkadakini iine alan uzun bir A ortaya kar: pastano (pasta hane - patne), postano (posta hane postne), hastano (hasta hane - hastne), eczano - eczne). Hden nceki ses nszse Hde sonraki A, bir ncekiler kadar olmasa de uzundur: ktphane (ktphne), darphane (darphne) vb. Bunun dnda Trk olmayan saadet, saat, kanaat kelimelerindeki Alarma de incendio. Saadetteki ilk, la imagen de fondo es de estilo japonés. Ndamaksldr. Saadetteki ikinci, saat ve kanaatteki lla Alar ise grtlan arka tarafndan kan, Arte de la calle rastlanmayan damaksl bir Adr. Bunlar Arap abecedana dayanan eski yazmda elif ve aynla gsterilmitir. Latín abecedana dayanan yazmda gsterilmeyen bu ayrm, syleyita de ortadan kalkm, yerini grtlak arpmasna brakmtr: saat sa t. Gnmzde, arpmas grtlak de yitirilmi yerini nllerin birbirina ulanmasyla ortaya kan tek bir uzun A almtr. Ek kk birlemeleri srasnda A (E) ile biten szce Y ile balayan ya da Y kaynatrma sesiyle eklenen bir ek geldiinde Ann (Enin) darlaarak I, Uya (, ye) dnt grlr. Yor imdiki zaman eki en kesinlik gsteren bu deiim yazda de gsterilirken bunun dndakiler yazda gsterilmemektedir: balyor (- bala-yor), okumuyor (- okuma-yor), tarayarak (- taryarak). A ve a: arasndaki ayrm, hala, hl, hal kar, kr yar, yr gibi kelimelerde anlam deiikliine yol atndan ayrc niteliklidir. Bununla birlikte, Tronen konuanlarn tm bu deiimin bilincinde deildir. Ayrca bu, ilevsel adan stn verimde bir kartlk da deildir. Nk sz daarcmzdaki definición para belli sayda szc ilgilendirir. A ve a: esleri arasndaki fark ada Traducción efectuada con el proveedor: Trkede giderek belirsizlemektedir. Tarihsel Ses Bilgisi. A nls Trkede btn hecelerde bulunabilir. Trkeden tarihncesi dnemlerde ayrlarak bugn ayr birer En este momento no hay ningun comentario. Volver a la página de inicio de Yakuta dnda, genellikle, Trkenin tarihsel geliiminde en az deiiklie urayan nldr. Trkenin tarihncesi dnemlerinde normal uzunluktaki A sesi yannda uzun A sesinina de bulunduu kabul edilmektedir: at (at), t (ad) a - (amak) - (ackmak) ay - (sylemek), y - (ayrlmak) gibi. Bu eadl kelimelerin gerekte uzun ve normal nllerle birbirlerinden ayrldklar ne srlmektedir. Gktrkede ve Uygurcada uzun Un sesini gsteren iaret yoktur. Divan Lgatit - Trkte birtakm kelimelerin iki elif harfi ile yazld grlr. Bunun uzun Unas galletas de los gérmenes, una galleta de uzun Una sésamo de gsterdii, yoksa Kagarl Mahmutun Arap dilbilgisine diáfano dil anlayna gre bir szcn en az harften olumas gerektii kansna m dayand tartmaldr. Trkenin tarihncesi dnemlerinde ben ve sen ki adllarnn ynelme durumlar, e - un gelimesiyle ben ge - baa ve sen ge - saa olmutur. Bu gelimenin nc kii adlnn ynelme durumu ekiyle oluturduu biimden (a n a - aa) benzetme yoluyla ortaya kt sanlmaktadr. Nc tekil kii adlnn tarihncesi dnemlerde un viejo, daha sonra bunun yerini ol ald halde, un (onu), un (onun), aa (ona), yan (ondan) gibi ekimlerinde bu eski adln kullanld grlmektedir. Ol - o gelimesi ile bu ekimli biimler de bugnk durumunu almtr. XVI.-XVII. Yy. larda meydana geldii sanlán bu gelime yazl metinlerde ancak XIX.-XX. Yy. larda grlmektedir. Eski Anadolu Trkesinde teri - tar Tanr olmutur. Bu gelimenin bu kelimele birlikte kullanlan Xaq, tal gibi kaln nil bulunduran kelimelerin etkisi ile olduu ileri srlmektedir. Bunun yannda din deimesiyle kelimete de bir deime yapma gereksinimi duyularak Alá kavramn karlamak en kelimete byle bir deiiklik yaplm olabilecei de akla gelmektedir. Eski Trkedeki kuya szcnn Eski Anadolu Tradesinde gne biimini almasnda es un bir bulama sz konusudur. Ayn anlamda kullanlan gn (gne) szcnn kuyala bulamasyla gne biimi ortaya kmtr. Btn bu gelimeler, genellenemeyen gelimelerdir. La-ala, aaa gibi seyrek grlen - a gelimesini de XIII. Yy. dan sonraki metinlerde gryoruz. Yine Eski Anadolu Trkesinde Ynsznn etkisiyle a - e gelimesinin meydana geldii grlmektedir: ayt - eyit - (sylemek), ay - ey gibi. A - gelimesi, yaz dilinde ta - t d szcnde grlr. Bu szcn bir trevi olan tak-da, tak - - k - gelimesine uramtr. Bu gelimeyi XI. Aa Metinlerinde gryoruz. Kinci hecedeki dar yuvarlak nllerin dzlemesiyle u - una gelimesi grlr: ortu - orta, ordu - orda gibi. Bu el genio del zaman del zaman de grlr: yat-ur - yat-ar, san-ur - san-ar gibi. Osmanlca dneminde Trkiye Trksindeki Arapa kelimelerdeki ince L sesine zenme sonucu, u iki kelimete a - e gelimesi grlr: alma - elma, ala - ela. Kpak, Harezm ve aatay lehelerinde Y sesi yanndaki Ann oya dnd grlmektedir: kavun-qovun, savur - sovur-, tavar-tovar gibi. Aataycada bu gelimenin tersi de grlmektedir: souk-savuk, kov - - kavgibi. Yakut Trkesinde birinci hecede a - gelimesi grlr: yat - - st-, yaak-sah, yaz ova - ss, sa - - s-, yaz - hata etmek - ss-gibi. Uva Trksinde A nls daralarak U olur: at - ut, ada - ud, as - sus -, ya - sul, ta - cul, ak - yuh -, saqal - - sut-, san-sol-, sar sar-sur gibi. Bu daralmann daha da ileri giderek a - olduu de la grlr: qam - lms, ar - yhr-, avu - vs, bal - pl, balk - plk, al - l - vb. B Ses Bilgisi. Akustik olarak b sesini aadaki tanmlklar belirler: nsz, kesik, - toplu, tiz, tml. Trkiye Trk. esinde, kelime sondura b sesi bulunmaz. Yabanc dillerden alnan kitab, kit de gibi de gibi kelimeler p kitap, hesap biiminde yazlr. Tradae p ile biten kelimeler nlyle balián bir ek aldklarnda sonda bulunano p sesi b sesine dnr: dip - dibe, dolap - dolaba vb. Sz konusu b - p deiimi, kelime iinde de grlr msbet - mspet, abdest - aptes, vb. B sesi, kendinden nce gelen n sesini de etkileyerek, onu mye evirir: anbar - ambar, snbl - smbl. Vb Tarihsel Ses Bilgisi. Aislado sobre fondo blanco, sonriendo a la cámara Ana Tricolor, oradan de Ana Altaycaya kadar kar. Trkenin asli bir sesidir. En eski metinlerimizden olan Gktrk, antlarnda kaln, ve incesi iin iki ayr, harf, kullanlan b sesi, kelime banda, ortasnda ve sonunda bulunmaktadr (balk, bas-, tabkan, sub, sab, vb.). Buos, eitli dil ve lehelerimizde baz deiikliklerle grlmektedir. B sesinin geirdii en nemli deime b - - m - olarak zellikle genizsil nszlerin etkisiyle karmza kar. Memluk Kpakas, Karahanl Trkesi, aatayca, Eski Osmanlca, Anadolu azlar, Krm Osmanlcas, Azeri, Trkmen, Yeni Uygur gibi pek ok lehelerde ben szc hombres, min biiminde grlr. Bu deiimi genizsil seslerin olmad kimi kelimelerde de grmekteyiz: buz-muz (Kazaka, Yeni Uygurca), balta-malta (Oyrat), bke-mke (Abakan) gibi. (Trkiye Trkesi) - dován (Azerbaiyán) eb-ev (Trkiye Tkesi) ), - y (Karaay, Balkar), - yy (Krm Tatarcas) aba - ava (anne, Soyon, Karagas). Altay lehelerinde b - g - grlr: sub - suv - sug - su, ev - v - g gibi. Krm Tatarcasnda da b - w - y - deiimi grlmektedir: tebe - tewe - teye - te gibi. Bakurtada b - w deiimi vardr: hawan (saban). Yeni Uygurcada b - v deiimi hem Trk kelimelerde hem de alntlarda saptanmtr: bak - - vak-, kitab - kitivi gibi. Yine ayn lehede b - p deiimiyle ptn biimini grmekteyiz. B - p deiimi Trkiye Trksinde de grr: pastrma - bastrma pire - bre - brege parmak - barmak vb. Eski Trkedeki bar-, bergibi fiiller, bizde b-v deiimi ile var-, ver - biimlerine girerken bol - fiili de b sesinin dmesiyle ol - biimini alarak btn Bat Trksinin nemli bir sesbilimsel ayrac olmutur. C Ses Bilgisi. Kapantl, dieti damaksl, tmsz nsz. Trkiye Trkesinde césiyle balayan kelimeler, ya dnleme ya da yansma kelimelerdir. Sesteki - c - ise - nin nl ile balayan bir ek alarak hece banda tmllemesiye ortaya kmtr. Yama - yamac, sevin-i - sevinci vb. Tarihsel Ses Bilgisi. Esta página ha sido borrada y puede no coincidir con la de que le gusta. Ana Trkedeki asli seslerden deildir. CYE yakn bir ses Ana Altaycada vard ve bilhassa kelime banda damaksllam (Patalis) (milletleraras fonetik iareti Mac Magyar bizde Macar kelimesindeki GY sesion..) ye yakn bir deerde olup YYE de alard. Bunun delilleri pek pek bien ve eskidir: Eski Moolce adnn cebe Reideddin tarihinde Arap harfleriyle Cebe ve Yebe, Cveynide de sadece Yebe eklinde gemesi cori (Uyg. Yort - yrtmek) kelimesinin Moollarn gizli tarihi olan Manghol Un Niuca Tobcaanda yor eklinde kaydedilmesi Mool yazsnda kelime balarnda c sesinin y harfi ile gsterilmesi Caun 100, ayn ekilde yazlr) Ural nehrinin Trk adolanYaykn bni Fadlanda Arap harfleriyle Cayh, Menandros Protektorda ise Yunan harfleriyle Daikh eklinde kullanlmas matem demek olan yu / yoa Eski Volga Bulgar Trashine es un olmak zere Menandrosta dok eklinde rastlanmas bir unvan olan yabu kelimesinin Taberi tarafndan Arap harfleriyle cabu eklinde alnmas ylan kelimesinin Atún Bulgar Trksinde slv harfleriyle dilom (- lam kr. Uva len) ve mesel Genel Trke yiplik (- ipli. Trkiye Trk. Iplik) kelimesinin Bastón Trke (b bk.) Den Macarcaya geerek gyepl epl ok. Eklinde yazlmas Kore dilini de Altayca sayarsak, bu dilde c sésinin kelime balarnda daha ziyade deerinde (msc. Corea cak / ak tek) olmas, vb. C sesi afrike (en inglés) bir ses olduundan dolay, umumiyetle salam ve duru bir fonem vasfn kazanamam ve bilhassa kelime balarnda bir kat daha damaksllaarak baka seslere doru kaymtr. Bununla beraber, Brhm alfabesiyle yazlan uygurcada ca hecesi iin bir iaret bulunmas ve bunun ltumci (altuncu), ksigce (ce ekiyle kesie, sraya gre) gibi kelimelerde kullanlmas, eski Trkede c sesinin ol olmazsa kelime ortalarnda mevcudiyetine bir delil tekil eder. Eski Moolcada cye yalnz kelime balarnda ve ortada rastlanr, fakat kelime sonlarnda bu ses yoktur. Mool halk dilinde c, umumiyetle dzya evrilir (ayrca - ts), mesel aciqa - adzqa (aygr, Uyg. Ar, Ana Altay agr.). Manu dilinde de duro byledir cinco bilhassa iden evvel gelen Cler halk aznda dzya Kayar (i ayrca - ETI), Mesel aci - (. Aaya bk) Adzi (BYK OUL).TRK dillerinde-yabanc dillerden alntlarla Baz yansmalar (onomatope) mstesna - c sesi asli olarakumumiyetle kelime balarnda grnmez. Byle olmakla beraber, Hakan Trkesinde (Diván-Lgat-it-Trk) cinc (yin, inci) ve codu / cudu (yudu, desarrollo) gibi cile balayan bir iki kelimenin Kpakadan baka Ouzcada da bulunduu bildiriliyor. Hazar Trkesinde de. Bni Rusta, Arap harfleriyle cawsgr nvann kaydetmitir. Kumancada c ile balayan asli kelime yoktur. Imdi baz lehelerdeki asli kelimelerd bata grlen cler y sesinden olmadr. Bunlar iki eittir. Birincisinde Ana Altaycada bataki () sesinin bulunmasyla cye ve yye alma temaylnn baz Trk lehelerinde, bilhassa Kpak grubunda, c olarak durulmasn grrz bu itibarla bu gruptaki c sesi belki de yden deil, dorudan doruya Altaycadaki den olmadr, mesel sene mnasna Mo. cil. Genel Trke yl, Eski Volga Bulgar Trkesi cal, Kazan. Cl, kr. Yakut sl. Uva Ul. Kincisi de Altay n - Trk y - c ses deiimine díaanr, mesel yaprak mnasna Mo. nabi (- nabulca), Genel Trke yaprak (a yapuran), Karaay cap rak kr. Yakut. Sebirdeh, uva uz. Bu misallerden anlald gibi bizde bata yli baz kelimeler Yakutcada --t ---- s. uvaada da - t-- deiimini geirmitir. Bat Trkesinden Macarcaya Gemi Olan kelimelerden ayn KKE RACI (.. KR uva yemi ms) gymlcs (Yemi) szemlcs ile (siil) VE Yine mterek bir kkten (.. KR uva r yzk) GY (yzk) szr ile (Dairesi Harman) kelime iftlerinden birincilerin c (Mac. gy), ikincilerin de s (sz Mac.) balamas ile, bu - geiini cinco fonetik tabakalanmay gsterir bu la Kelimeler iki ayr devirde Trkeden Macarcaya gemitir. Bugn bata cli leheler Kazan, Kazak, Krgz, Karakalpak, Karaay kpak, Krm, Ksmen Bakurt (MSL. CITIM Yetim) vE Noay (MSL. caumak yuvmak, ykamak), nadiren de Kumuk (MSL. yn cn) Trkeleridir. or cinco Sagay Trkeleri de eskiden birer C lehesi Olmu, sonra bunlarda kelime ba c, ye evrilmitir (MSL bien Yok:. Kr. Krgz cok) Yumurta mnasna Telet mrtka o nbrka Altay - kiji ymrtka, Krgz cumurka, soyot umurka, Yakutia SMT, uva. Merda misali, Trkede kelime ba / n / y / c /// s deiimini gsterir. Telet lehesindeki, Altay tipini muhafaza etmektedir. Ukraynada Lutsk, (Pol. Suerte) Karaim Trkesi bataki cleri dzya evirir. Cad - dzadu, gibi. Balkarcada ise Karaaycadaki cler, yerine gre z, ts, j ve d ile karlanr, mesel Kr. Col (yol), caprak (yaprak), cetI (yedi, 7), colduz (yldz), fakat Blk. Zol, tsaprak, jeti, dolduz. Gneybat Trk Leheleri, br lehelerden ayrlarak, birok Kpak ve gneydou leheleri birlikte, kelime balarnda b, d, g gibi tml (sonora) patlayclara ksmen de c ye yer verirler de, bilhassa Trkiye Trkesinde kelime ba cler asli olmayp umumiyetle yabanc (Arap. Cvata, caz, cokey, cnk, cengel vs. gibi, cvata, cvata, cvata, cvata, ceviz, ceviz, cilve, civar, ciro, cvata, cazata, Baz dad dili kelimeleri (Lallwort) mesel cici, birok yansmalar (onomatope), mesel carcar, crcr, cangul, cungul, czbz, cvlt, ayrca da caymak gibi yar yansmaya, yar analojiye dayanan bir iki kelime, kaideyi bozmaz. Bu kaidenin aksine olarak, j ile balaya Fransizca kelimeler halk dilimizar c ile girmitir, candarma, cimastik, czvit, curnal, Cermen, Capon gibi sp. Asler sigara / cgara da bu arada zikredilmelidir. ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,. Rti Kazakasnda yden olma kelime ba cler ok defa d evrilir, czk (- yzk) - dzk gibi, Taranc lehesinde ise, ayn durumda olan clerumumyetle der, mesel czk (- yzk) - zk. Baz leheler alten kelimelerdeki kelime ba cleri yye evirir, Bakurt yumhurriyyet (--cumhurriyet) gibi kr. Bunun zdd Yakut. Cokuskay (--Rus. Yakutsk). Uygur Trksinde Sanskriteden alntlarda kelime ba cler hep evrilmitir, mesel adik / atik (- Skr. jaka) Buddhann doum efsanesi. Trkede kelime ortasnda, bilhassa iki vokal arasnda cnispeten daha salam bir durumdadr. Alfabelerinde c / ayn harfle gsterildii iin Kk Trkede ve uygurcada kelime ortalarnda cnin bulunabilip bulunamadn kesin olarak bilmiyor ve umumiyetle kullanyoruz. Hakaniye ve aateay lehelerinde de durum umumiyetle byledir ve el mesel bizdeki ac ve ocak kelimelerinin Uyg. Hak. Vea Karlklar a / ak ve oak / oa ekillerinde geer ayn ekilde kr. Taranc aik Troki Karaim a, Krm a / a, Krgz, Kazan, Oyrat, Telet a, Kazak a, Bakurt asyu, Yakut como, uva y Krgz, Oyrat, Telet ook, Kazak uak, Bak. Uthak (usak yerine).Baraba ojok, Yakut osoh. Buna karlk baz kuzeydou leheleri otada cye yer verirler, mesel yin ocak karl olarak Kuu (Lebed), Kerik ocak, o ocuk. Kazancadan alnt oloarak, damaksl ve tmsz c ile uva vuah. Ouz grubunda bu misallerin karlklar hep c iledir. Trkmen c ile cak, Azer. Trkiye Trk. Inactivo Bu tmlleme (sonorisation mesel kr. Ouz c / c, Uyg a, Yakut s, Mool. Si --- i-nefret etmek.), Trkmencedeki misallere dayanlarak vokal uzunluuna atfedilmektedir kr. Yakutada uzun vokalle hca (--Mac. Kacan - Trk. Kaycan, kaan, haan) ac, c, u, ucuz (-uc-suz fakat iin, uun-uc-un) gec, gece (kr. ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,. Uyg. , Hak. Aac gibi Bizde ca / -ce, - cak / - cek, - c / - ci, - ck / - cik ve-cl / - cil gibi ekim ve yap eklerinde de c kendini gstermektedir. Alacak, dnce, satc vb. Anadolu azlarnda kk - gcck tipinde tmlleme ve uzaktan benzema (asimilación) misalleri de vardr. Ki vokal arasnda, konsonlarn, yalnz, tild, eidini, bulunduran, leheler, mesel, Soyot Trkesi asli / leri de cye evirir. a - (a) fakat ack (ak), ka (ka) fakat kcr (kar) ayn ekilde iek karl olarak Tuba, Kuu o acak Kr. Karagas, Abakan aak, Abakan ee (ece, abla kr. Kazak eje), al (al-) gibi kelimelerde vokler aras c / yerine asli nin bulunmas dikkate ciervos. Eski Atún Bulgar Trksinde de bizdeki kelime orta cnin karl dir, mesel paenog (bacanak - slv). Baz leheler yabanc dillerden alntlarda, ortadaki cleri j, z vb. Karlar de seslerle, mesel Bakura huja (hoca), Kazan ezel (ecel). Ortada c bilhassa l ve n seslerinden sonra geldii zaman baz leheler en el bir hususiyet dourur, mesel umumiyetle mhlet, yardm, buluma mnasna a. Bolcar, bolk de Krgz, bolcal de Kazak, mollete de Teot, polaca de Soyot, molca de Koybal, bolcoh de Yakut, pavo de uva (baka lehelerde c yerine, j, ts) ayrca bizde balc, falc fakat al, eli anca (Uyg. ) Boncuk (Uyg vb. Monuk), inci (Uyg. Vb. Yin), alntlarda ncir, zincir vb. Moolcada da olduu gibi, Trk dil ve lehelerinde kelime sonu sesi c yerine umumiyetle dir. (Baz lehelerde ts, s, vb, msl, Trkiye Trk. Gc, Altay g, Kerik kts, Bakurt ks) Bode, cc, uc gibi kelimelerdeki cler sonradan tmllemi lerdir. (Yukarya bk.) Byle olmakla beraber, bizde kelime sonu ler asli ve yar tmszlemi (assourdi, dvois invvez fonbetik iareti) c veya yar tmllemi (sonoris, vecinos, mi-sonore fonetik iareti) olmak zere iki trldr. Se trata de un kelimelerinin akkusatifi ile ka, una vieja halde, aa, yama, tankileri c ile aac, yamac, tac eklindedir. Bunun sebebi bu sonuncularn yaln hali hakikatte ile deil ile a bitmesidir uvaadaki damaksl cler de byledir. Acah (ancak) gibi. Eski Anadolu Tradesi metinlerinde genellikle Arap yazsnn etkisiyle kelem ve hece sonida harfi kullanld grlrse de, bu dorudan doruya ses deeriyle deil, yazmla ilgili bir konu olsa gerektir. Nitekim Farsadan alnan ve sesi bulunan kelimel de bu dnemde genellikle (im) harfiyle yazlmaktadr. Ml: Bir aralk sonu hep ile yazlan kelimelerden bazs, gerek aslna sadk kalmak gerek iltibastan kanmak (iltibastan bu ekilde tamamiyle kanlamaz cmlenin gelii mnay tayin eder msl kazan akkus kazanc, kr. kazanc kazan yapan, satan) maksadyla imdi c ile yazlmaktadr: Yukardaki c, uc vb. Misallerden baka (ac yine a yazlr): gc (kuvvet g mkl).demir sac, (bataki sa), hac (haclk ha salp). ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, (,,,,, Arapa asel kelimelerde tden evvel cler Arapada bulunmad halde, gerilerek bir benzeme ile ye evrilir. itima, mtemi, itinap, itihat gibi. gd, ideri gibi bileik kelimelerde g ve - d benzemeleri yaplmaz. Bizde c / - ci, - ca / - ce, - ck / - cik, - cl / - cil eklerinin trl benzemeleri vardr. Dikici / dii, elence / ile, Azerice / Trke, kpecik / demetik, kzlck / klk, adamcl / balkl gibi - caz / - ceiz, - cak / - cek (msl. Abucak, kck) Clayn / c-cleyin eklerindeki cler umumiyetle benzemez. Bk .. Ses Bilgisi. Kapantl, dieti damaksl, tml nsz. Trkiye Trkesinde hece sonunda - c bulunur. Arapa ve Farsa kelimelerdeki hece sonu - c sesleri de bazen - ye evrilir. Ictima - itima ya da itima (azlar), tac - ta gibi. Tarihsel Ses Bilgisi. Ana Trkede bulunan en los olarak sesi Ana Altaycada da vard. Bu sesin Ana Altaycada kullanild gsteren pek ok kant ileri srlebilir. Altay ailesine giren dillerde bu sesin en yaygn konsonlar arasnda yer almas buna kesin bir kant olarak gsterilebilir. Eski ve yeni Las prendas de vestir y las prendas de vestir para damas, así como las prendas de vestir y los tocados. Rnekler: ubuk (-bk), ek-, iek, ouk (ocuk), roble (ocak), i, g (-k), ko, sa. Eski Trk dillerinde sesi, klein kelime balarnda, kelime ilerinde ve kelime sonlarnda saklanmtr. Yeni Trk kollarnn byk bir blmnde de bu durum devam etmektedir. Bunlar arasnda Anadolu Trkesi, Azeri Trkesi, Trkmence, Gagavuzca, Kazan Tatarcas, Krgzca, Troki Karaimcesi, Kumuka gibi leheler vardr. Karaaycada da sesi saklanmtr. Yalnz, bu dilde kelime balarnda aspire (b. bk) bir syleni kazanmtr. Rnek: ar (arap), alman (it), al - (bimek). Yeni Trk dillerinde kelime balarnda yerina, s, ts, t, y ve gibi sesler de kullanlr. Rnek olarak: Kazaka, karakalpaka ve Nogaycada ye evrilmitir: k - (kmak) gibi. O, Kaa, Kzl, Salbin Koybalcas y Karagas azlarnda da nin karl olarak kullanlr. Sagací, Koybalca sap - (apmak) Bakurta, Sagayca, Koybalca, Yakuta as - (amak) Bakurta, Sagayca, Koybalca kas - (kamak) ). Troki, Halicz, Karaimcesi, Mierce, Tobol, Tatarcas, Baraba, Tatarcas, Tmence, Balkarca, gibi dillerde, isle ler, st karlanmtr: tsekpen (epken). Ayn deime Kuzeydou Anadolunun Elija un idioma. Soyotada lerin karl t dir: tkpen (epken). Kzlcada kelime balarnda yerine y kullanlmas dikkate ciervo: ya (- a - sa) yokur (- okur). Trk dilleri arasnda zel bir yer tutano uvaada ise ler ye evrilmitir: ap - (apmak) ar (eri) u - (amak). Uvaadaki bu deimenin ok eski bir tarihe kt anlalyor. Nk eski uvaadan Macarcaya giren kelimelerde de Trke yerine gre (Macarca s) de la isla de karlan: uvaa ar - Macarca sereg (eri). Buna karlk Truk dillerinde kelime iinde, zellikle iki vokal arasnda ler tmlleme (sonorización) sonido evrymitir: roble de Tarani, Televte, Altayca, Krgzca ook, roble de Kazaka, Kazan Tatarcas uak, Bakurta uthak (usak yerina), orca ocuk, Kuuca (Lebedce ) Ocak, Trkmence cak (ocak). Baraba Tatarcasnda bu dzye evrilmitir (odzok). Bu kelime, Kazán Tatarcasndan uvaaya da gemitir (vucax). Trk ge kelimesine dayanan gece kelimesinde de sesi tmldr. Bu rneklere Tronco de accionamientos de eklenebilir: Taranice aik, Troki Karaimcesi a, Trkmence c, Krgzca, Kazan Tatarcas, Altayca, Televte a, Soyota ac, Kazaka a, Bakurta asu, Yakuta as. Trke a - ackkelimesinde de tmlleme gze arpar. Trk boncuk kelimesinin bonuk eklinden geldii anlalyor. Trke ucuz kelimesi de - c deimesine uramtr. Ouz grubunda byk bir yer tutan bu rneklerdeki tmlleme olay zerinde birok trkologlar durmutur. Son olarak, Lajos Ligeti el bui olay uzun vokallere balamaya almtr. Trk dillerinde kelime sonlarnda genel olarak yalnz (baz dil ve lehelerde ts, vb.) Kullanlr. Kelime sonlarnda bu ses yerine tek tk c sesinin kullanld da gze arpar. Trke c, uc kelimeleri gibi. Ancak, bu kelimelerdeki cler sonradan tm (sonido) kazanm lerdir. Byle olmakla birlikte, Trkede kelime sonlarnda rastlánan ler asli ve yar tmsz (astrada, dvois fonetik iareti: c (alt daireli)) c veya yar tml (mi-sonoro, sonoris fonetik iareti (alt entikli)) olmak zere iki trldr. Rnek olarak Trk a, ko ve sa kelimelerinin akkusatifi ile a, kou, sa olduu halde, aa, kazan kelimelerininki c ile aac, kazanc eklindedir. Zellikle Arapa ve Farsadan gelen kelimelerde de ayn durum gze arpar. Bunun sebebi, bu kelimelerin yaln halinin gerekte ile deil, c (alt daireli) ve (alt entikli) ile bitmesidir. Trk dillerinin gneybat kolunda, zellikle Anadolu Trkesinde, kelimé balarnda sesi ara sra tm (sonore) bir syleni kazanmtr. Rnekler: Trke epken (- ekmen) - cepken Trk (- Moolca) lbr (yulara taklan ip veya zincir) - clbr Trke ibin, imin (sinek) - cibin (- cibinlik). Gktrkede sesi inin kaln ve inle nülele deimeden kullanlan bir harf vardr. Ayrca i ve n sesleri iin ayr harfler kullanlmaktadr. Uygurlarda da sesi ve bu sesi gsteren harf vardr. Gktrk yaztlarnda kelime banda sesi ok seyrek ve genellikle yabanc kelimelerde grlr. seste ve sonseste ise bolca kullanlmaktadr: ireki (ierideki), kiig (kk), sig (tatl), erin (-dr), Tabga (in), , k (g) vb. Trke olarak yalnz gany (yoksul) ve yer ad olan Bkli llg ilde kelime banda grlr. Uygurcadaysa kelime banda, iseste ve sonsestebulunur: n (doru, gerek), o (grlt), eek (iek), imgen (imen) ana (ylece), bara (hep), inip (fakat), auk (ak), yin (inci) yga (aa), a (a), in (huzur) vb. Uygurcada tak - -- tk - -- k - gelimesi grlr. Moolcada sesi yalnz kelime balarnda ve kelime ilerinde kullanlr. Trk dillerinden farkl olarak, Moolcada kelime sonlarnda sesine rastlanmaz. Bu sebeple, Trkeden Moolcaya gemi olan kelimelerde, kelime sonundaki seslerinden sonra bir vokal (a veya e) tredii gze arpar. rnek olarak, Trke (Uygurca) i manasna gelen kln (-- Trke kln - ) kelimesinin Moolcada kiline, Kalmuka kilntse) ( su) eklini almtr. Bunun gibi, Trke ko kelimesinin Moolca karl da kua eklini almtr. Yunancada sesi yoktur. Bu sebeple, Anadolu Karamanllar Trke (ve c) sesini yazmak iin iaretini kullanmlardr. Latin harfleriyle yazlan Codex Cumanicusta Kumanca sesi iin , z, c, zc harfleri kullanlmtr: Kumanca agaz veya agac ( aa), aca ( aka, ake), baluc ( balk), borz ( bor), bucgak ( bucak), gha, chac veya chazc ( ha) gibi. Araplarn sesini kullanmadklarn biliyoruz. Buna gre, Arap alfabesinde bu ses iin ayr bir harf de yoktur. Bu durum karsnda yabanc dillerde kullanlan sesini vermek iin Arap yazarlar ya bu sese yakn seslerin (c, ) iaretini, ya da daha seyrek olarak Fars alfabesinden alnan bir iareti () kullanmlardr. Mesela Kpak Trkesine ait Arapa dil kitaplarnda Trke sesi daha ok ve harfleriyle yazlmtr. Bu sesi belirtmek iin Fars alfabesinden alnan harfini kullanan yazarlar da vardr. Demek ki Arap alfabesinin elverisizlii karsnda, yazarlar Trke iek kelimesini ya cicek, ya da iek eklinde yazmak zorunda kalmlardr. Anadolu azlarnda - -- - gelimesi grlr: -- (konya), u - -- u - (Afyon). Azeri lehesinde kelime sonunda - -- - c gelimesi grlr: sevin -- sevinc, aa -- aac vb. Yabanc dillerdeki ts sesleri Trkede sbstitsyon (b. bk. substitution) yolu ile olmutur. D Ses Bilgisi: kapantl, disil, tml nsz. Akustik adan d u zelliklerle tanmlanabilir: ( nsz, kesintisiz, dank, titreimli). Trkiye Trkesinde ad, od (ate), yad (yabanc) gibi sayl birka rnek dnda bugn kelime sonlarnda d sesi bulunmaz. t ile biten birden ok heceli kelimeler, nl ile balayan bir ek aldklarnda sonda bulunan t sesi d sesine dnr. yiit i -- yiidi, kanat -- kanad, t -- d. Tek heceli kelimelerde ise t -- d deiimi grlmez: at-ar -- atar. tmszlerle biten kelimelerin sonuna geldiinde d sesi benzeme yoluyla t olur: i di -- iti, dd -- dt, kapd -- kapt. Tarihsel Ses Bilgisi: Trk dillerinde d, kkl bir ses olarak Ana Altaycadaki d sesinin karldr. Ural-Altay ana dilinde bu ses ile temsil edilmitir. Ana Trkedeki d sesinin fonemine yakn bir ses olduu anlalyor. Hatt N. Poppe gibi birtakm Trkolog ve Mongolistler, Ana Trkede - d - sesi yerine -- sesinin varln kabul etmilerdir. Brahmi yazsnda da bu ses ya - t - ya da - dh - harfleriyle gsterilmitir. Bu ses Trk dillerinde birok deiikliklere uramtr. Bu deiiklikler birok Trkologlar tarafndan Trk dillerinin snflandrlmasnda salam bir dayanak olarak gz nnde tutulmutur. Ana Trkede d sesinin yalnz kelime iinde ve kelime sonunda kullanld anlalyor. Ana Altaycada d sesinin kelime banda da kullanldn biliyoruz. Altaycadaki d - sesi Moolca ve Tunguzcada olduu gibi kalm, Trkede ise daha Ana Trke anda y - olmutur. rnekler: Mo. Dayin (--dagin), dayisun ( harb, dman) Trke yai Mo. Dayir (--dagir) Trke yaz Mo. Drge (zengi) Trke zengi (--yzengi). Buna gre, Trk dillerinde, yabanc dillerden gelmi olan alntlarla birtakm yansmalar (onamatope) saymayacak olursak, d - sesi asli bir fonem olarak kelime balarnda kullanlmaz. u halde, bugnk Trkede d - ile balayan kelimelerin byk bir ksm yabanc dillerden alnmtr. Trke dalyan, davul (--Ar.), defne (--Yun.), dekor (--Fr.), dere (--Far.), derbent (--Far.), dikel (--Yun.), dven dven (--Yun.), dmen (--tal.), dman (--Far.) gibi. Trkede bugn d - ile balayan Trke kelimelere gelince: bu kelimelerdeki d - sesi eski ve asl t - sesine kar. Trke da (--ta), dal (--tal), dalak (--talak), de - (--te-), dil (til), di (ti), deniz (teiz), d (--ta buna karlk, tara kelimesinde eski t - sesi kalmtr), d (--t), dokuz (--tokuz), do - (--to-), doy - (--tod-) vb. Bugn yaz dilimizde t - ile balayan kelimelerin bir ksm da Anadolu azlarnda d - ile kullanlr: duz (--tuz), da (--ta), dilki (--tilki), davan (--tavan), doprak (--dorpak) (--toprak). Bk. T. Ana Trke - d - sesi Kk Trkede ve Uygurcada kalmtr. Buna karlk, sonradan meydana gelen lehelerde bu ses birok deimelere uramtr. Yakut Trkesinde - d - sesi tmn (sonorit) kaybetmi ve - t - ye evrilmitir. uva Trkesinde ise - d - sesi - r - ye evrilmitir. Abakan (b. bk.) azlarnda - d - sesi iki vokal arasnda - z - olmutur. Ayn azlarda kelime sonunda - z - sesi tmn kaybederek - s - ye evrilmitir. br Trk dillerinde eski - d - sesinin gerek kelime iinde, gerek kelime sonunda - y - ye evrildiini gryoruz. ada Trk dilleri arasnda yalnz Soyot (ya da Soyon, Uranha, Tuba, Tufa) ve Karagas (ya da Tofa) kollarnda eski - d - ler olduu gibi kalmtr. Bu dillerde - d - sesi ancak kelime sonlarnda tmszlemitir. rnekler: Eski Trke adak ( ayak) Sagayca, orca, Kaa, Kzlca, Koybalca, Beltirce azak Trke (Trkiye Trkesi, Osmanl Trkesi), Trkmence, Azeri, Gagavuzca, Tatarca, Karaimce, Bakurta, Balkarca, Karaayca, Kumuka, Nogayca, Kazaka, Krgzca, zbeke, vb. Ayak Soyota, Karagasa adak Eski Trke kad (kayn aa) ar. Sag. Koyb. Ka. Qaz Trke vb. Kayn ( Soy. Qad Eski Trke adu ( ay) Alt. Tel. Krg. Kazaka, Tatarca ay Trke ay, or. ay, Bak. y, Karaayca ayu Sag. az Eski Trke kuduruk ( kuyruk) Sag. or. Kz. Ka. Koyb. Belt. kuzuruk, kuzruk Trke vb. kuyruk Soy. Karag. kuduruk Eski Trke tod - ( doy-) Trke vb. doy - (toy-) Eski Trke adgr Koyb. or. askr, Sag. aksr Tatarca yilek ( ilek, brtlen), Mierce cilek, Alt. Tel. ylek( ilek) uv. rla (--Macarca szl, szll zm). Eski Trke ked - ( giymek) Trke giy-, Alt. Tel. Krg. Kazaka. Tatarca vb. k-(--kiy-), Karaayca k iy - orca kes - Eski Trke d-( gndermek) Sag. Koyb. or. Ka. s - Yak. t - uvaada - d - sesi lokatif (-ra, - re) ve ablatif (-ran, - ren) hallerinde de - r - ye evrilmitir. (utra atta utran attan) ada Trk dillerinin byk bir ksmnda - d - nin karl olarak grdmz - y - ve - z - nin XII. yzylda meydana geldii anlalyor. Kgarl Mahmudun Divan Lgat-it - Trknde (XI. yzyl) - d - li biimler yannda - y - li biimlere de rastlanr: adak ( ayak), ad ( ay), adr ( aygr), uduz ( uyuz), badram ( bayram) yannda bayram vb. Kgarl Mahmut, Yama, Tohs, Kpak, Yabaku, Tatar, Kay, omul ve Ouzlarn sesini her zaman yye evirdiklerini Bulgar, Yemek, Suvar, kimi Kpak boylarnn ise zye evirdiklerini belirtir. Uygurcada badruk biiminde kullanldn bildiimiz Trke bayrak kelimesi de Divan Lgat-it - Trkte artk bayrak biimini almtr. Ancak Trk dillerinde - d - nin daha eski alarda - y - ye evrildiini gsteren birtakm rnekler de vardr. Ural Irmann Trke ad (Yayk), VI. Yzylda (568) Menandros Protektor tarafndan Daikh biiminde tespit edilmitir. Bu ad Trke yay - kknden kmtr. Trke yay - kelimesi Uygurcada, yukarda tespit edilen ana kurala uygun olarak, yad - biiminde kullanlmsa da, eski Trk Yaztlarnda yay - diye yazlmtr. Buna karlk, Trke ky - ( kesmek, doramak) kelimesi Uygurcada - y - ile (ky-), eski Trk yaztlarnda ise - d - ile (kd-) tespit edilmitir. Bu rneklere ek olarak Uygur adn da sayabiliriz. Gyula Nmethin belirttii gibi, bu ad Trke ud - ( uymak) kelimesinden kmtr. Ancak, eldeki verilere gre, Uygur ad balangtan beri Uygur diye yazlmaktadr. Oysa eskiden Udgur olarak kullanlmas gerekirdi. Bu sebepten dolay V. Thomsen bu adn ud - kknden geldiini kabul etmemitir (aaya bk.). ada uvaada Ana Trkedeki - d - nin karl olarak kullanlan - r - nin ne zaman meydana geldiini kesin olarak bilmiyoruz. Ancak, eski uvaadan Macarcaya gemi olan alntlar gz nnde tutarak bu hususta birtakm tahminler ileri srlebilir. Eski uvaadan Macarcaya girmi olan kelimelerde Ana Trkedeki - d - ler olduu gibi kalmtr. Trke kudu ( kuyu) -- Mac. kt, Trke erdem -- Mac. rdem, Trke kindik ( gbek) -- Mac. kldk, Trke kendir -- Mac. kender gibi. Bu duruma gre, uvaadaki - d - ---r - deimesinin, bu kelimelerin Macarcaya gemesinden sonra balayp sona erdiini kabul etmek gerekir. Yalnz Trke buday (--Mac. bza) ve Trke todak ( toy kuu) (--Mac. tzok) kelimelerindeki - d - ler Macarcada - z - olmutur. Ancak iki kelimede gze arpan bu olay aklanmaya muhtatr. uvaada Ana Trkedeki - d - nin karl, yukarda belirtildii gibi, normal olarak - r - dir. Ancak, uvaada baz kelimelerde - r - yerine - y - (---v-) sesi kullanld gze arpar: uv. Kuyan ( tavan, Lepus timidus) uv. ayr, yr ( aygr), uv. myx ( byk), xv - ( dkmek, koymak), xuy(x) ( kayg), (p)ve-( boyamak) gibi. Bu kelimelerin komu Trk dillerinden (Tatarcadan) alnd aktr. Ana Trkedeki - d - nin karl olarak ada Trk dillerinde - d-, - t-, - z-, - y - ve - r - gibi birtakm sesler kullanldn yukarda belirtmitik. Trk dillerinde bu ana kurala uymayan birtakm kelimeler de vardr. rnek olarak Trke kaya kelimesini gsterebiliriz. Bu kelime Moolcada kada biiminde kullanldna gre, Ana Trkede de kada biiminin varlna hkmedilebilir. u halde, bu kelimenin bugnk Trk dillerinde kata (--xata), kara (--xura) biimlerinde kullanlmas gerekirdi. Oysaki eski ve yeni Trk dillerinde yalnz kaya ve kya biimleri tespit edilmitir. Bunun gibi, Trke bod ( boya, renk) kelimesi Uygurcada boy biiminde kullanlr. Oysaki Divan Lgat-it - Trkteki bodu - ( boyamak) ve Mo. Buda ( boya) kelimelerinin tankl karsnda bu kelimenin Uygurcada bod biiminde kullanlmas gerekirdi. Bundan baka, orca poya - ( boyamak) ekli de kurala aykrdr. orcada bu kelimenin bugn poza - biiminde kullanlmas gerekirdi. orca mygak, mynak ( byk) kelimesi de normal saylamaz (kr. Yak. Btk -- bdk). Bu bakmdan Kyerikede de dikkate deer rnekler vardr. Bu azda ayak (Uyg. adak), kuyu (Uyg. kudu kuyu), kuyruk (Uyg. kudruk), kai (kad kayn aa) kelimeleri yannda tos - (--tod - doymak) kelimesi kullanlr. Ouz Kaan destannda da adak ( ayak), adu ( ay) kelimeleri yannda aygr ve koy - kelimelerinin kullanldn biliyoruz. Oysaki normal olarak adgr ve kod - biimlerinin kullanlmas beklenirdi. Gyula Nmethe gre, btn bu anormal biimleri yabanc azlarn etkisine vermek gerekir. Trke rdek kelimesi de bu bakmdan aklanmaya muhtatr. Kara Kalpakada bu kelime yrk (--yrek) biiminde kullanlr. Karagasada ise drek (Soyota drek) biimi tespit edilmitir. Bu verilere gre, Trkede bu kelimenin yrek biimini almas gerekirdi. Oysaki Trkede normalden farkl olarak - d - sesi bu kelimede - y - ye evrilmemi, yalnz basit bir mtathse sonunda kelime rdek biimine girmitir. Moolca erdeni (--Uygurca erdeni --Sanskrit ratna), Televtede hem erdine ( cevher), hem de eryine biiminde kullanlr. Oysaki Moolcadan alnan Televte ld ( kl) (--Mo. ild, ildn) kelimesinde - d - sesi olduu gibi kalmtr. Bunun gibi, Farsa bdm kelimesi de Trkede hem badem, hem de bayam (--payam) biimini almtr. Bayam kelimesi eski Kpaka szlklerde de tespit edilmitir. Acpayam, Payaml gibi yer adlarnda da - y - li biimin kullanldn biliyoruz. Anlalan bayam biimi Trkeye d--y deimesinin sona ermesinden nce gemi, buna karlk badem biimi ise bu deiimin sona ermesinden sonra alnmtr. Ana Trkedeki - d - ye kan - y - ler Trkede arasra - v - ye ya da - g - ye evrilmitir. rnekler: Eski Trkede kdeg ( gvey) or. Sag. Ka. Koyb. Kz Trke gvey (-- gvey -- kyey) Eski Trke kidiz ( kee) Soy. Karag. Kivis Alt. Ks (-- kiyiz), Krg. Kz (-- kiyiz) Taran kigiz (-- kiyiz) Eski Trke eder ( eyer) Taran eger ( Trkede de bu kelime son yllara kadar eer biiminde yazlmtr. Bugn de bu biimi kullananlar vardr). Ana Trkedeki - d - (ve - t-) kelime iinde Moolcada olduu gibi kalmtr. Trke boda - ( boyamak) Mo. budu - kelimesinde olduu gibi. Yalnz - di - heceleri - ci - ye evrilmitir. Trke adgr ( aygr) Mo. acirga (Buna paralel olarak, Moolcada - ti - heceleri de - i - ye evrilmitir: Trke atr adr Mo. air Trke tigin Mo. igin kelimelerinde olduu gibi). Hece sonunda - d - ler Moolcada baz hallerde - t - ve - s - ye evrilir: Mo. adka - ( doyurmak) atka-, aska-. Trk dillerinin baz kollarnda y - ve c - sesleri kelime balarnda arasra d - ye evrilir: Trke yldz (--culduz) -- Balkarca dulduz, Trke yz (-- cz) -- Kazaka dz vb. Bu olaya ait eski birtakm rnekler de vardr: Ural rmann Trke ad (Yayk) Menandros Protektor tarafndan Daikh biiminde tespit edilmitir. Yine Menandros Protektor, yas, matem anlamna gelen Trke yo kelimesinin Bulgar Trkesinde dokh biiminde kullanldn belirtmitir. Trk dillerinde baz hallerde kelime iinde ya da sonunda bir - d - sesi tredii gze arpar. rnekler: Trke sra Kumuka sdra Trke mzrak Karamanl Trkesi mtzdrak Trke sonra Karaimce sondra Trke peynir (-- Far.) pendir (Anadolu) Trke leen (-- Far. -- Yun.) Sarta legend. Buna benzer ikincil - d - lere baka dillerde de rastlanr. rnek olarak, Hint-Avrupa dillerinde d (ve t) nin daha ok l-r, n-r, s-r, - r ve s-l sesleri arasnda trediini biliyoruz. Bunlara karlk baz hallerde - d - nin dtn de biliyoruz: Trke yldz Kumuka yolluz vb. iml. Trkede kelime sonlarnda tml konsonlarn bir ksm tmszletii iin, d sesi de - t - ye yaklaan fakat bssbtn - t - olmayan (d)- deerini kazanr. Baz Trk lehelerinin iml sisteminde (Azer Trkesinde olduu gibi) kelime sonlarnda bu deime yazda gsterilmedii iin - d - ler yazda olduu dibi kalr, fakat -(d)- okunur. Bundan baka, Azer Trkesinde heceler arasnda konson akkomodasyonu(Fr. accomodation) ya da assimilsyonu( Fr. assimilation) yoktur. Bu sebeple, Trke bltrme, yoktur. kelimeleri Azer Trkesinde bldrme, yokdur eklinde yazlr. Trkiye Trkesinde ise bu tmszleme yazda da belirtilir, fakat (d)- sesi - t - harfi ile karlanr. rnek olarak: ahi(d) (--Az. tank) yerine ahit yazlr. Ancak, ekimde( ahidi, ahidin, ahide vb.) d sesi olduu gibi kalr. Kelime iinde ( zellikle tmsz konsonlardan sonra) d sesi arasra tye evrilir: mikdar--miktar. Trkede tmszleen - b - den sonra - d - ler de - t - ye evrilir: abdest(--Far. b-dest)--aptes. Bir aralk sonu - t - ile yazlan kelimelerden bir ksm, gerek aslna uymak gerek iltibastan kanmak zere bugn - d - ile yazlmaktadr: ad( isim) yad( yabanc) aded( say) kanad bed( kt, irkin) d, had( snr, derece) ud( alg) vb. Ancak, bu ekilde iltibastan bsbtn kanlamaz. Cmlenin gelii anlam belirtir: kanad hem kanad(kanat) kelimesinin 3. ahs iyelik eki alm ekli(kanad) olabilecei gibi, kana-mak tan gemi zaman ekli (kanad) de olabilir. Trke olduu halde kelime sonunda ekimde - d - ye evrilen - t - ler de vardr: tat ( lezzet), akkus. tad st, akkus. sd geit, akkus. geidi. Eskiden st kelimesinin akkusatifi de sd eklinde idi. Bunlara karlk Trke geit kelimesi gibi, fiil kklerinden - t - eki ile yaplan yeni trevlerde - t - konsonlar olduu gibi kalmaktadr: tat, akkus. tat ant, akkus. ant. E Ses Bilgisi. Trkede n geni dz kapal (tencere, nem, gem), n geni dz ak (ey, en) ve n geni dz uzun ak (me:zun, me:mur, te:min) olmak zere tr e sesi vardr. Bu ayrm el (organ ad), el (yabanc) gibi kimi kelimelerde anlam ayrt edici bir zellik tamasna karn yazda gsterilmez. Tarihsel Ses Bilgisi. Trkede e, normal olarak orta uzunlukta sylenen bir sestir. Trk diyalektlerinde bunun uzun () ekli de vardr. Bu ses zellikle Trkmence ve Yakutada kalmtr. Bunlardan baka, br Trk diyalektlerinde de uzun e rneklerine rastlanr. Trke e sesi Ana Trkedeki enin devamdr. W. Radloff(Phonetik der nrdlichen Trksprachen. Leipzig, 1882) Ana Trkede yalnz e sesinin varln kabul etmitir. Bu sesin karl Volga Trk diyalektlerinde( ve Bakurtada) i, Irt Tatarcasnda e veya i, Kazaka, Krgzca, Saayca, Koybalca ve Kaacada (kapal e) br diyalektlerde ise normal olarak edir. Ancak V. Thomsen, daha Eski Trkede e ile sesleri arasnda bir fark gzetildiini belirtmi ve kapal e () sesinin Yenisey yaztlarnda zel bir yaz iareti ile yazldn tespit etmitir.(V. Thomsen, Une lettre mconnue des innscriptions de lInissei: Journal de la Socit Finno-Ongrienne XXX,4). ki iki, l kabile, il, e, arkada, t-yapmak, etmek, bl bel, b be, ytmi gibi. A. Von Gabain (Alttrkishe Grammatik. Leipzig, 1941) Brahmi alfabesinde e, ve seslerini tespit etmitir. N. Poppe (Islamca I, 410-414) Azer Trkesinde iki (ak ve kapal) e vokali bulunduunu ileri srm ve e sesine karlk olarak uvaada a, sesine ise karlk olarak uvaada i veya (e) seslerinin kullanldn belirtmitir. Gyula Nmeth 1914te kan Az syakut hangtan alapjai (Nyelvtudomnyi Kzlemnyek XLIII, 298) adl yazsnda Trkede sesi zerinde durmu, sonra bu konuda birka yaz daha yaynlamtr (Zur Kenntnis des gesclossenen eim Trkischen. K()rsi Csoma-Archivum I. Ergzungsband (1939), 515-531 Zu den E Lauten im Trkischen. Studia Orientalia XXVIII,14). Eski Trkede e ile grdmz kimi kelimeler, Karahanl Trkesinde ve Harezm Trkesinde i ile yazlmaktadr: eb -- iw ya da w. aatay Trkesinde ise ilk hecede bulunan e sesleri i olmutur. Bunun bir yazm zelliimi olduu, bir kapal e () sesine geiin mi sz konusu olduu, yoksa bir e -- i deimesinin mi yaand dilcilerce tartmal kabul edilmekle birlikte, btn bilimsel yaynlarda dzenli bir biimde i ile gsterilmektedir: kil - gelmek, ki - gemek, kis - kesmek, tilbe deli gibi. Harezm Trkesinde kapal e () sesi bulunduran kelimelerin harfi ile yazld halde stnle harekelendii grlr. Bu durum, kapal e () sesinin Harezm Trkesinde de bulunduunu gstermektedir. Ayn duruma, dzenli olmasa da baz Kpak ve Eski Anadolu metinlerinde de rastlanmaktadr. XVI. Yzyldan sonraki baz Anadolu metinlerinde de kapal e () sesi bulunduran kelimelerin bazen stnle, bazen esre ile harekelendii grlr. Anadolu ve Rumeli azlarnda ak ve kapal e sesleri bugn karmtr. Ancak, Trke yer birok azlarda kapal e ile (yr) sylenmektedir. Eski Trke l kelimesi de Anadoluda el veya il ekillerinde kullanlr (Rumeli, Kocaeli). Ayrca iit - sznn halk arasnda it - eklinde kullanldn da biliyoruz. Anadoluda ikiz (--iki) sznn kiz eklinde sylendii de malmdur. Sonra, giy - yannda gey - ekli de kullanlr. Btn bu ekillerin eski sesinin kalnts olduu anlalyor. Ana Trke e sesi, Trk diyalektlerinde genel olarak e, ve i seslerine evrilmitir. uvaada bu sesin karl normal olarak adr. Eski Trke ke - gemek, Trke (Anadolu) ge-, Krgzca k-, Tatarea (Kazan) ki-, Yakuta kes-, uvaa ka-. Buna karlk, Ana Trke sesi Trk diyalektlerinde ayniyle kalm veya normal eye evrilmitir. Yakutada sesiie uvaada ise i sesiyle karlanmtr. Eski Trke b be, Trke (Anadolu) be, Krgzca bs, Tatarea (Kazan) bi, Yakuta bies, uvaa pl-. Trke a sesi baz artlar altnda eye dnmtr. rnekler: Trke ana--anne Trke alma--elma Trke ala--el Trke aka para --ake Trke yel (--ya)--yeil. ml. Trkiye Trkesinde ak ve kapal e sesi arasndaki fark yazda gsterilmez. Ancak, baz hallerde kapal sesi i harfiyle belirtilir (l lke yerine il gibi). Eski kapal , normal olarak eye evrilmitir. (br - yerine ver - gibi). F Ses Bilgisi. Akustik adan f: nsz, srekli, dank, pes, - tml zelliklerle tanmlanr. F sesi Trkenin asl seslerinden deildir. Ancak yansma kelimelerde (fsldamak, fkrmak, fkrdamak, fokurdamak, kfr kfr, pfr pfr, flemek, fos, fslt, fis-kos, fk) ve yabanc dillerden alnan aktarma kelimelerde (frtna, fayda, efsane, af, iftira, fonetik, fildekoz, f, fal, fol, folklor vb.) grlr. Tarihsel Ses Bilgisi. Ana Trkede kullanlmad anlalan bu ses, Trk diyalektlerinde substitution yoluyla daha ok pye evrilmektedir. Buna karlk, p, b veya v sesleri yerine birok Trk diyalektlerinde (Balkarca, Tatarca, Bakurta vb.) f sesi kullanlmaktadr: Eski Tke kpt ( makas) -- Balk. kft Eski Trke toprak -- Trk tofrak Trke yaprak -- Balk. zafrak, Tat. yafrak Trke kpr -- Balk. kfr Trke ipek (-- yipek) -- Kara Kalpaka cifek, Bak. cifek. Trkmencede f -- p gelimesi grlr: fikir -- pikir, felsefe -- pelsepe, fayda -- peyda, fitne fesat -- pitne pisat, fark -- parh, teklif -- teklip, sfat -- spat, fehm -- pehm, keyf -- keyp, hayf -- hayp, taife -- tayfa -- taypa, msafir -- musapr vb. Son dnemlerde bat dillerinden giren kelimelerde bu gelime grlmez: folklor. Dou Trkesinde de Trkmence gibi dzenli olmamakla birlikte ayn gelime grlr: giriftar -- giriptar, taraf -- terep. Kazan Trkesinde ise tersine bir gelime grlr, yani p -- f olur: perde -- ferde. Karahanl Trkesinde kpak -- kvak gelimesi grlr. Bir ift dudak vsi olan bu ses Arapaya f olarak gemi (kfak) daha sonra Arapadan Trkeye de bu biimiyle aktarlmtr. aataycada p -- f deimesi grlr: toprak -- tofrak, yaprak -- yafrak vb. Anadolu azlarnda iki kelimete - v - -- - f - gelimesi grlr: yufka -- yuvka ve fke -- vke. Baz hallerde v sesi yerine f kullanlr: evelek ( labada) -- efelek, eveyik ( veyik) -- efeyik. G Ses Bilgisi: Kapantl, tml bir nl olan gnin Trkede boumlanma yerine gre n damaksl ve art damaksl olmak zere iki tr vardr. Kaln nllerden nce art damak gsi (gayret, garip), ince nllerden nce n damak gsi (gelmek, gitmek) kullanlr. Ancak Arapadan ve Farsadan alnan kimi kelimelerde ince nl ile art damak gsi (bagi, serke sagir, en kk) ve kaln nll n damak gsi (rzgr) kullanlabilir. Trkiye Trkesinde ve Azeri Trkesinde son dnemlerde grlen sesi de bu sesin yumuamasyla ortaya kmtr. Tarihsel Sesbilgisi: Trk diyalektlerinde g sesi, genel olarak, Ana Trkedeki gnin devamdr. Ancak, Ana Trkede bu sesin yalnz kelime iinde ve kelime sonunda kullanld anlalyor. Bununla beraber, bugnk Trk diyalektlerinde g sesi kelime balarnda da kullanlr. Ancak, bu kelimelerdeki g - sesleri eski ve asli k - sesine kar: gk -- kk gz -- kz g -- k ge -- ke gl -- kl gm -- km vb. gibi. Bunlara benzer ikincil g-lere Trkmencede de rastlanr: Trkmence gr - (-- kr) gbek (-- kbek) gmi (-- kemi) gk (-- kk). Fakat Anadolu Trkesinden farkl olarak klege ( glge), kynek ( gmlek) ve kl ( gl) gibi kelimelerde k - sesi kalmtr. Azeri Trkesinde de kelime bandaki k seslerinin gye evrildiini biliyoruz. Bunun gibi, Kumuka, Balkarca, Kara Kalpaka. gibi diyalektlerde de k - sesinin ara sra tm kazand malumdur: Balkarca gebek ( kepek) gii ( kii), Kara Kalpaka gz ( gz), grek ( krek), gm ( km) vb. Yukardaki rneklerden anlalaca gibi, Trkede k - sesi birok kelimelerde tm kazanmtr. Ancak, Ana Trkedeki k - seslerinin bir ksm br Trk diyalektlerinde olduu gibi Anadolu Trkesinde de saklanmtr: Eski Trke kl Trke kl Eski Trke kk Trke kk Eski Trke krk Trke krk Eski Trke kii Trke kii vb. Esasen br Trk diyalektlerinde de k - sesi kelime balarnda normal olarak aynen kalmtr. Trkede g ile balayan kelimelerin byk bir ksm yabanc dillerden gelir. rnekler: gl (-- Far.), gnah (-- Far.), gverte (-- ta.), gbre (-- Rumca), gerdek (-- Far.), ggm (-- Rumca) vb. Trke kelime banda g - sesinin baz hallerde dt gze arpar: veyik ( yaban gvercini) (-- gveyik), epelek (--kepelek -- kelebek) vb. : Trk diyalektlerinde g sesi yanndayumuak ge () harfiyle yazdmz bir ses de vardr. Bu ses Trke kelimelerin banda hi kullanlmaz. Bu sese kelime sonlarnda yalnz bir heceli kelimelerde rastlanr: Trke a, ba, i, sa, ya vb. gibi. Yumuak ge sesi normal olarak kelime iinde kullanlr (ar, bar, sar, sr. ). Bu ses eski sesinin karldr. Trke kurbaa, kaplumbaa, tosbaa kelimelerinde geen baa kelimesi eski kaynaklarda baka biiminde kullanlr. ada diyalektlerde de bu biim yaygndr. Kpak diyalektlerinde buna benzer birok rnekler vardr: yaa (-- yaka), bar (-- bakr), ar ( arap) (-- akr) vb. Trkede kelime sonunda g - sesi (-- v)ye evrilmitir: g - -- - (-- v-) tg - -- d - (-- dv-) sg - -- s - (-- sv-) vb. Trke gk (-- kk) kknden gelen ger - kelimesi de bu kurala uymutur (ger - -- gver-). Yalnz anne anlamna gelen Eski Trke g kelimesinin sonundaki - g sesi Trkede - kye evrilmitir (ksz). Trk diyalektlerinde - y - sesinin ara sra - g-ye evrildii gze arpar: Eski Trke kidiz ( kee) Altayca ks (--kiyiz) Tarani kiiz (-- kiyiz) Eski Trke eder ( eyer) Tarani eger (eyer). Bu kelime Anadolu azlarnda da eer biiminde kullanlr. Rumeli azlarnda ise eer biimi yannda eger biimi de tespit edilmitir. Trkenin tarihsel dnemlerinin ve lehelerinin snflanmasnda (/g) sesi nemli bir lt olarak ele alnr. Bu sesin gelimesi kullanl yerine gre balca be blmde incelenir: 1) kelime banda, 2) tek heceli kelimelerin sonunda, 3) birden ok heceli kelimelerin sonunda, 4) eklerin banda, 5) iseste iki nl arasnda. 1. Eski Trkede kelime banda -/g - sesi yoktur. Yalnzca iseste ve sonseste grlr. Bugn de Ouz leheleri (gneybat) hep q-/k - vardr. Ouz lehelerinde ise ince nllerle genellikle g kullanlr. Azeri Trkesinde ve Anadolu azlarnda kaln nllerle de - sesinin kullanlmas ok yaygndr. k - -- g - gelimesi ince nl bulunduran kelimelerde daha nce balamtr. Ancak Arap yazs g ile ky ayrmadndan metinlerde bu gelimeyi izleyemiyoruz. Kesin bir tarih sylenememekle birlikte Divan Lugatit-Trkte sz konusu edilmeyiine bakarak XI. Yzyln ikinci yarsnda henz bu gelimenin balamad sylenebilir. Bat Trkesinin elimizde bulunan en eski metinlerindeki t - -- d - gelimesine bakarak, XIII. Yzylda bu gelimenin de tamamlanm olduu sylenebilir. Ancak bugn de kii, kei, keklik, kel, kelebek, kemirmek, kendi, kesmek, kim, kimse, kirpik, kk, kl, ksmek gibi kelimelerde ve bunlarn trevlerinde k-nin deimedii grlr. Buna karlk Anadolu azlarnda bu gelime kaln nl bulunduran kelimelerde de grlr: al - -- qal-, a -- qa, z -- qz vb. Bu gelime Azeri Trkesinde de olduka ileridir: oy - -- qoy-, oru - -- qoru-, oyun -- qoyun vb. Trkmencede de k - -- g - gelimesi olduka ileri bir durumdadr: ol -- qol, o -- qoqu manzume, gre gre, ge - vb. 2. Tek heceli kelimelerin sonundaki -/-g sesleri Trkiye Trkesinde - ye dnmektedir: ta -- da, bo - -- bo-, to - -- do - vb. nce nl bulunduran kelimelerde ise yazmda () ile gsterilmesine karn (y) sesiyle sylenmektedir: de - (dey-), e - (ey-), eri (eyri) vb. Yalnzca bey -- beg szcnde yazm y iledir. Ayrca eski -/-g sesleri baz kelimelerde - v biimine gelimitir: qog - -- qov-, g - -- v - vb. Kpak lehelerinde de ilk hece sonundaki -/-gler - v biimini alr ya da diftonglar: ta -- tav, t da, ya -- yav. 3. Birden ok heceli kelimelerin sonundaki -/-g sesleri Trkiye Trkesinde diftonglaarak nce nly uzatm, sonra da dmtr: atl -- atl -- atlu -- atl, qur -- qur -- kuru, lg -- l -- l vb. Eski Trkedeki ykleme eki olan /g de Trkiye Trkesinde dtnden balayc nl ekleerek i/i ykleme durumu eki ortaya kmtr. Gneydou lehelerinde ise birden ok heceli kelimelerin sonundaki /-gler ya korunmakta ya da tonsuzlaarak - q/-k biimini almaktadr: Tibetlik tibetli, raylk gzel, acinilik acnakl vb. aataycada bir yandan - q -- - gelimesi grlrken tam tersine - -- - q gelimesi de meydana gelir. Bylece l/lig sfat eki ile lk/lik addan ad yapma eki bir birine karr. aataycann bugnk uzants olan zbek yaz dilinde ise bu -/-glerin dt grlr. Yine bugnk Kpak lehelerinde (Kazak, Krgz, Bakurt, Karaay, Kumuk, Nogay vb.) bu ses, ok heceli kelimelerin sonunda diftonglaarak dmtr. 4. Yapm ve ekim eklerinin bandaki -/-g sesi Trkiye Trkesinde bir iki istisna dnda der. - al /-geli -- - al /-eli, ga/ge (ynelme durumu) -- a/e, - a /-ge (gelecek zaman, geni zaman, istek kipi) -- - a/-e, - na/-gine (bafiil) -- - nca/-ince, - an/-gen (sfatfiil) -- - an/-en, Buna karlk - u/-g (kaygu), - l/-gil (2. tekil buyruk, XVII. Yzyla kadar), - a/-ge (fiilden ad yapma eki) eklerinde bu ses dmez. Ouz lehelerinde yapm ve ekim eklerinin bandaki --/-g - sesinin dmesi XI. Yzylda grlmektedir. Kgarl Mahmut, br Trklerin tamgak dediine Ouz ve Kpaklarn tamak dediini bildirmektedir. Uygurca metinlerde de erken bir gelime olarak kergek -- kerek gerek biimi dikkati eker. 5. ki nl arasndaki - q-/-k - sesinin --/-g - biiminde tonlulamas pek ok Trk lehesinde grlr. Trkiye Trkesinde ise iki nl arasndaki --/-g - sesleri -- biimini alr. nce nl bulunduran kelimelerde bu sesin gerek deeri - y-dir. ml. Trkede kelime sonunda yalnz yabanc kelimelerde kullanlr: Trkolog, patolog, katalog. Dilimizde kelime sonlarnda tml konsonlarn bir ksm tmszletii iin - g sesi de - kye yaklaan, fakat bsbtn - k olmayan - g deerini bu sebeple, yabanc dillerden gelen kelimelerdeki - g sesi - g (alt daireli) okunur. H Ses Bilgisi. Trkede daraltc grtlak tmsz olan h sesi, n damak (h) ya da art damak (w) nsz olarak grlr. Bir de Arapa ve Farsa kelimelerde bulunan ve stanbul aznda w ya da hye dnm olan grtlak hsi (x) vardr. Trkenin asl seslerinden deildir. Tarihsel Ses bilgisi: Trkede h eski bir fonem deildir. Ana Trkede bulunmayan bir fonem olarak h bugn daha ok yabanc dillerden alnma kelimelerde kullanlr. Bugnk Trkede han (--kan), hangi (--kang), hanm, hani (--kan) gibi birka kelimede grdmz h fonemi, eski k-(q-) sesine kar. Trke hotoz (--hotaz) kelimesindeki h fonemi de k-(q-) sesine dayanr (--kotas). Yaz dilimizde hark, hl ( yalk, nem, rutubet), hrg, hyk ( yapma tepe) gibi birtakm Trke kelimelerde bu fonem sonradan tremitir (ark, l, rg, yk --y - ymak). Anadolu azlarnda da sonradan treme (prothtique) hler oktur: apaz ( avu) Anadolu hapaz, hapazlamak ( avulamak), ayva Anadolu hayva. Bunlara benzer h seslerine Arapa ve Farsa gibi yabanc dillerden gelen kelimelerde de rastlanr: havruz --Far. brz hevenk --Far. veng. Divan - Lgat-it Trkte Trkede h fonemine nadir olarak rastland belirtilmitir. Divan - Lgat-it Trk yazar, Hotan ve Knek azlarnda ata yerine hata, ana yerine hana biimlerinin kullanldn da tespit etmitir. Bu duruma gre sonradan treme h sesine eskiden beri rastland anlalyor. Yaz dilimizde Arapa ve Farsadan gelen kelimelerdeki h () ve h (h) () sesleri stanbul aznda hye evrilmitir. Arapa h(h)alka -- halka Farsa h(h)oca -- X. ceh) -- hoca gibi. Eski Trkede (Gk Trke, Uygurca) olduu gibi, yeni Trk lehelerinde de h fonemine rastlanmaz. Yalnz Bakurtada da lehelerinde kelime banda h fonemi sk sk kullanlr. Bakurtada bu ses, Trke s - foneminin karl olarak meydana gelmitir: Trke sal Bak. hl Trke saman Bak. hmn Trke sa Bak. hu. uvaada da h sesi kullanlmaz. Bununla beraber Trk lehelerinin bir ksmnda baka lehelerden kan hlere rastlanmaktadr. rnek olarak, Yakutada vokaller arasnda s fonemi hye evrilmitir: usuk -- uhuk ( son) ssm -- shm (yam). Karagas lehesinde k(q) fonemleri daha ok hye evrilmitir: Trke kaya Karag. haya Trke kal - Karag. hal - Trke kanat Karag. hanat gl (-- kl) Karag. hl. Prothtique h fonemine birok Trk lehelerinde rastlanr. rnek olarak, Taranc lehesinde Trke araba kelimesi hariba biiminde kullanlr. Bunun gibi, Trke ar kelimesi de bu lehede herre biimine girmitir. Buna karlk, Trkede birtakm kelimelerde h sesi dmtr. zellikle Rumeli azlarnda bu sesin kelime balarnda dtn biliyoruz: Hamah Rumeli amam Hanoi Rumeli angi henz Rumeli enz. Trke ah kelimesindeki h sesi, basit bir disimilasyon olarak izah edilebilir (a -- ah). Eski kaynaklarda baz Trke kelimelerin h ile yazld tespit edilmitir: kz yerine hkz gibi. ada lehelerde de bu biimlere rastlamak mmkndr (Trkmence hkiz, kiz). Buna paralel olarak, Moolcada da kelime balarnda buna benzer hlere rastlanr (Eski Moolca hker kz). Moolcadaki bu h fonemi, Ana Altaycadaki p - sesinin karldr. (bk. G. J.) Ramstedt, Ein anlauten der stimmloser Labial in der mongolish-trkischen Ursprache journal de la Socit Finno-Ougrienne, XXXII, 2 P. Pelliot, Les mots H iniatale aujourdhui amuie, dans le Mongol des XIII et XIV sicles Journal Asiatique, CCVI P Aalto, on the Altaic Initial p - Central Asiatic Journal, I. M. Rsnenin Sprachiche Miszellen (Ungarische Jahrbcher XIX) adl yazsnda bu yolda verilen rneklerin byk bir ksm dzeltilmeye muhtatr. I Ses Bilgisi. Art (kaln), dar ve dz nl olan , incelik ve kalnlk ynnden, dar, dz ve n (ince) bir nl olan iye karttr. Trkede , normal olarak orta uzunlukta sylenen bir sestir. Bu ses eski ve yeni btn Trk diyalektlerinde tespit edilmitir. Yalnz Taran veya zbeke gibi birtakm Trk diyalektlerinde sesi, iye evrilmitir. Bu durum zellikle zbekenin ehir azlarnda ve Dou Trkistan diyalektlerinde gze arpar. br Trk diyalektlerinde eski sesi muhafaza edilmitir. Yakutada da sesi genel olarak kalmtr. uvaada fonetik uzmanlar birbirine benzer iki ses tespit etmilerdir. Anadolu sahasnda da sesi olduu gibi muhafaza edilmitir. Yalnz blge azlarnda yer yer sesinin iye evrildii gze arpar( bakt yerine bakti, ald yerine aldi gibi).Buna karlk g, k, gibi seslerin basks altnda i sesinin ya evrildii de tespit edilmitir.(Eski Trke teri yerine tanr, iit yerine t, iz - yerine z-, cz - gibi). Konson dmlerini zmek zere Trkede kelime balarnda ve ilerinde sk sk (veya i) sesi kullanlr. rnekler. stakoz, zgara, skarmoz, skonto(veya iskonto).Buna karlk nadir baz hallerde kelime bandaki sesinin dt gze arpar ( Trke stma--stmakelimesinde olduu gibi). Tarihsel Ses Bilgisi. Eski Trkede sesi bulunduran baz kelimelerde -- i n tremesi grlr: b -- bi -- bin, bn -- biin maymun, lar -- iler kadn, s -- ss -- issi scak, tla - -- dile - -- dinle-, b - -- bi-, nan - -- inan-, tl -- til -- dil. Kelime banda - sesi bulunduran kimi kelimelerde de y tremesi grlr. lan -- ylan, r -- yr, rak -- yrak. Kelime banda tek bana hece durumunda olan kimi - seslerinin de dt grlr. stma -- stma, u ol -- ol -- ol o, u imdi -- imdi -- imdi, scak -- scak, lain -- lain ahin Eski Trkedeki a ve nlsnden sonra gelen u sesi, Trkiye Trkesinde kk nl uyumuna uydurularak ya evrilir. kapu -- kapu -- kap, artuk -- artk, yazuk -- yazk, altun -- altn, auq -- ak, qaygu -- kayg. u szlerde ise b, m ve v dudak seslerinin yuvarlaklatrc etkisi nedeniyle bu gelime grlmez. kabuk, amur, kambur, kavur-, savur-, samur, kamu, yamur. Eski Trkede a sesiyle bulunan ta szcnde a -- gelimesi olmu ve kelime d biimini almtr. Buna karlk ayn kkten gelen tara szcnde eski biim korunmutur. te yandan tan bir trevi olan tak - kelimesinin tak - -- tk - -- k - biiminde gelitii grlr. Trkenin btn tarihsel dnemlerinde ve lehelerinde, ikinci hecede sesi bulunduran kimi kelimeler, nl ile balayan bir ek aldklarnda vurgusuz orta hecede bulunan sesi der. az a -- aza -- aza, beyin i -- beyni, aln m -- alnm. Eski Trkede orta hecede sesi bulunduran kimi kelimelerde de Trkiye Trkesine geerken orta hece dmesi olmutur. tarla -- tarla -- tarla, taban -- tavan -- tavan, yaprak -- yaprak -- yaprak. J Ses Bilgisi. j harfi, yazda daraltc, dieti-damaksl, titreimli (ya da tml) sesini gsterir. Akustik bakmdan u zelliklerle tanmlanabilir. nsz, srekli, toplu, titreimli. Tarihsel Ses Bilgisi: Trke kelimelerde bulunmaz. Ancak ses taklidi kelimelerde grlebilir (vj, gaj, guj, jiji). Divan Lugatit-Trkte jagla - alamak biiminde ses taklidi bir fiil grlr. Eski Trkede yalnzca alnt kelimelerde j sesine rastlanr: ajun dnya (Sogdca), arjavrt lacivert (Sanskrite), kji gnlk otu (Moolca), mojag piskopos (Sanskrite), taj sa (Sogdca), tijit tvbe (-- Sanskrite desita), ujak, jek harf (Moolca), vajir, vajra imek (Sanskrite). Buna karlk Sanskrite j sesi bulunduran baz kelimeler, Trkeye ile gemitir: jaidan -- aidan tapnak, jaladhara -- aldr deniz, jataka -- atik doum yks J sesi, Trkiye Trkesinde yabanc dillerden geen kelimelerde grlr: jelatin, jri, jeoloji, japon, bagaj, garaj gibi. XIX. Yzylda Franszcadan dilimize girmeye balayan baz kelimelerde jler c olmutur: jaket -- ceket, jurnal -- curnal, jilet -- cilet, jimnastik -- jimnastik. Franszcadan geen jandarma szc de halk dilinde candarma, azlarda cenderme olur. Farsadan geen ve XI. XIX. Yzyllar arasnda yaz dilimizde kullanlan jli kelimeler vardr: jlide, jale, jeng, jeyan, kej gibi. Farsadan geen jive szcnde de j -- c gelimesi meydana gelerek cva olmutur. Altay lehelerinde i seste -- -- - j - gelimesi grlr: kii -- kiji, ara -- ajra geerek, ee -- eje eerek, ba -- baj, kabar -- kabjar kavuur, birleir, ter -- tjer, eik -- ejik vb. Tuba lehesinde de j sesi grlr: bejen elli (-- be on), ujen otuz (-- on), kojon trk, koma, celij - yetimek, komak (-- yeli-), ajl - almak, yartijak k vb. Bat Trakya azlarnda da son sesteki - ve - ler j olur: j , bej be. K Ses Bilgisi. k harfi kapantl, titreimsiz bir damak sesini gsterir. Trkede k kaln nllerin nnde (yumuak damak ya da damak etei dzeyinde kapanan) bir art damaksl k, ince nllerin nnde ise (sert damak dzeyinde kapanan) bir n damaksl c biiminde gerekleir. Her iki durumda da tek bir harfle karlanr. Arapa ve Farsadan aktarlan kelimelerde k (q)dan sonra i ince nls gelebilir. waqiqi, baqi, saqi. a nlsnden nce de c (k) sesi kullanlabilir. kmil, dkkn, ktip, hikye, bekr. iden nce gelen qnn ses uyumlarna bal olarak n damaksllama eilimi gstermesine karn, adan nce gelen knin n damakslln koruduu grlr. Bu gibi yerlerde a zerine bir dzeltme iareti konularak, kendinden nceki knin n damaksl bir ses olduu belirtilir. Tarihsel Ses Bilgisi. k (ince ve kaln) sesi Ana Trkeden beri btn Trk lehelerinde kullanlan eski bir fonemdir. Bu ses Trkede kelime banda, ortasnda ve sonunda olmak zere durumda yer alr. Kelime banda k sesi Trk lehelerinin byk bir blmnde bugne kadar olduu gibi muhafaza edilmitir. Trke kk, kl, kalmak, kap, kaya, kanat, kayn, kuyruk, kuyu, kz, kl, kn, karde (--karnda) kelimelerinde olduu gibi. Kelime sonunda da k sesinin olduu gibi kald gze arpar. Trke ayak (azak), balk, kuyruk, kepek, kulak, ok, gk, eek, eik, beik, kak, krk rneklerinde olduu gibi. Kelime iindeki k sesi de genel olarak kalmtr. Trke bakr, kz, sekiz, dokuz (--tokuz), ikiz, baka (kurbaa) kelimelerinde olduu gibi. kurbaa anlamna gelen baka ( paka) kelimesi Anadolu ve Balkan alannda baa biimine girmitir (kurbaa, kaplumbaa -- kaplubaa, tosbaa, tekneli baa). Trke k sesinin Anadolu ve Balkan alannda tm kazanmas seyrektir. Oysa Kpak leheleri iin k sesinin iki nl arasnda tm kazanmas bir kaide olarak kabul edilebilir. Buna gre yukarda verilen kelimeler bu lehelerde bar, igiz, segiz, touz biimlerini almtr. uvaa ve Yakutada kelime banda k sesi ince kelimelerde genel olarak muhafaza edilmitir: Trke gbek uvaa k()vaba Trke gk (--kk) uvaa k()vak, Yakuta kx Trke humus (--km) uvaa km l, Yakuta kms. Buna karlk uvaa ve Yakutada kaln kelinmelerde bu ses xye evrilmitir. Trke kayn (aa), uvaa hurn, Yakuta xat Trke k, uvaa x l, Yakuta ks. Trke kan, Yakuta xn Trke kar, Yakuta xr. Ayn gelime kelime sonunda da mahede edilir: Trke ayak, Tatarca ayak, Trkmence ayak, Yakuta atax Trke kuyruk, Yakuta kuturuk. uvaada k sesi kelime banda birka kelimede yye evrilmitir: Trke kal - uvaa yul - (Yakuta xl-) Trke kan, uvaa yun (Yakuta xn) Trke kar uvaa yur (Yakuta xr) Trke kn uvaa yn (Yakuta kn). Trke kanat kelimesi uvaada unat (-- yunat) biimine girmitir. Trk lehelerinde k sesi muhafaza edilmekle beraber, Anadolu ve Azeri Trkesi gibi lehelerde bu sesin tm kazand da gze arpar: Trke g--k, Trke gk (sema) --kk, Trke gemi --kemi, Trke gve --kye, Trke gz --kz, Trke gl --kl, Trke gbek --kbek uvaa ve Yakutada grdmz k---x - deimesi seyrek olarak baka lehelerde de gze arpar. Trke hanginin eski kangiden geldiini biliyoruz. Trke hani de bu bakmdan gzel bir rnektir. Trke hotozun da kotozdan geldii anlalyor. Kuzey Kafkasyada Trke kadn, kuyu ve komu kelimeleri xatn, xuyu ve xonu olarak kullanlr. Trke baz hallerde kelime bandaki k sesinin dtne de ahit oluyoruz. rnek olarak, Trke kk (--gk) kknden gelen gvercin kelimesi Kpakada gercin biiminde tespit edilmitir. Trke gk kelimesinden gelen veyik kelimesinde de k - (--g-) dmtr. Ancak, Anadoluda ve Kbrsta gveyik biimi de yaygndr. Trke karpuz kelimesinin Rusa karl arbuzdur. Rusadaki biimin Kpak lehelerinden getii aktr. Trke kolan kelimesi de baz lehelerde ola biimindedir. Eski Anadolu Trkesinde hece sonunda - q -- - x gelimesi grlr. oq -- ox, yoq -- yox, q - -- x-, aq - -- ax-. Seyrek olarak iki nl arasnda ya da bir yar nl ile bir nl arasnda bulunan - q - sesinin de xya dnt grlr. aq -- ax cmert, taq -- dax -- dahi, oq - -- oxu-, yoqaru -- yoxaru. Trkiye Trkesinde Arapa ve Farsadan geen ve nseste x bulunan baz kelimelerde x - -- q - gelimesi grlr. xaftan -- qaftan, xaffaf -- qavaf gibi. ml. Bir aralk Trkede kelime sonlarnda tml seslerin kullanlmad dncesiyle yabanc dillerden alnm olan ve - g ile sona eren kelimeler k ile yazlmtr. Trkolok, patolok, fizyolok gibi. Ancak, son yllarda bu kelimeler asllarna uygun olarak Trkolog, patolog, fizyolog biiminde yazlmaya balanmtr. L Ses Bilgisi. l sesi dil ucunun dilere dokunmas ve ak kalan iki yandan taan havann avurtlara arpmas ile meydana gelir nl, szmal, tonlu bir avurt nszdr. nde ya da arkada boumlanna gre iki tr vardr. Trkede ince nllerle n l, kaln nllerle arka l kullanlr. Ayrca zbekede her ikisinin arasnda olan bir l sesi vardr. Bat dillerinde, Arapada ve Farsada yalnz ince l bulunduundan, alnt kelimelerde kaln nl bulunan hecelerde de ince l grlr. kelam, selam, lane, lale, latin, alman, lamba, kalsiyum gibi. Bu kelimelerde iseste bulunan ve nllerden sonra gelen ince ller kaln lye dnmtr. halk, alman, kalsiyum gibi. Kelime sonunda ise incelik devam etmektedir. Bu gibi kelimelere ince nll ekler gelir. kabul, mahlul, hali, irtihali, mahsul gibi. Anadolu azlarnda ise l sesi kendisinden nce gelen nly uzatarak der. kalk - -- x-, ald -- d, yanl -- yanl -- yn. Yine, Anadolu azlarnda - nl - -- - nn - gelimesi grlr. inle - -- inne-, anla - -- anna-, kadnlar -- kadnnar. - le (ile) ekinin genilemi biimi olan - len eki, gerileyici benzeme ile - nan/-nen biimini alr: sabahnan, aamnan, srynen, eliynen gibi. l kendinden nce gelen r sesini gerileyici benzeme ile lye evirir. kerli ferli -- kelli felli. Bu gelime Anadolu azlarnda daha da yaygndr. tarla -- talla, yuvarlak -- yuvallak, ierler -- ielle gibi. Yine Anadolu azlarnda seyrek olarak iki nl arasnda - r - -- - l - gelimesi grlr. gre -- gle. Tarihsel Ses Bilgisi. l (ince ve kaln) sesi Ana Trkeden beri btn Trk diyalektlerinde kullanlan eski bir fonemdir. Bu ses Trkede yalnz kelime ortasnda ve sonunda kullanlr. Trke al, el, kl, sol, dal (--tal), bilmek, bulmak, alt, kalmak, gelmek (--kelmek), gl (--kl), lmek, kulak (--kulgak), dil (--til), yol, yel, yl, yldz rneklerinde olduu gibi. Buna karlk, kelime balarnda bu sese yalnz yabanc dillerden alnma kelimelerde rastlanr. rnekler: lana (--Rumca), limon (--Farsa), lfer (--Rumca), licor (--Franszca), lider (--ngilizce), lif (--Arapa), lisan (--Arapa), lousa (--Rumca), lokanta (--talyanca), lle (--Farsa), laboratuvar (--Franszca), lokomotif (--Franszca), uval (--Farsa). Bu bakmdan Trkede l ile balayan kelimelerin byk bir blm yabanc dillerden alnmtr. Yalnz ses taklidine dayanan birtakm Trke kelimelerde nadir olarak bu sese kelime balarnda da rastlanr: lakrd, lap, lkr lkr, lop lop, lopur lopur kelimelerinde olduu gibi. Yabanc kelimelerin banda l sesini gidermek iin halk azlarnda bu kelimelere i (veya ) gibi bir ses getirildii grlr: halk arasnda limon yerine ilimon veya le yerine ile (veya le, le) biimlerinin kullanlmas gibi. Trklerin yabanc kelimelerdeki lyi gidermek iin eskiden beri bu yola bavurduklarn biliyoruz. inceden alnan ve ejder mnasna gelen eski Trke (Uygurca) lu (--luu) kelimesi Trkler arasnda bugn ulu biimine girmitir. Kelime iinde l sesi Trk diyalektlerinin byk bir blmnde bugne kadar olduu gibi muhafaza edilmitir. Trke alt, alt, altn, baldz, balk, bulut, dalak, elli, gmlek, kaplan, klavuz, kolan, kulak kelimelerinde olduu gibi. Kelime sonunda da l sesi olduu gibi kalmtr: Trke dil (--til), dul (--tul), gl (--kl), gnl, kol, kl, sol, yol. Dou Trkesinde - l - sesi sk sk der: kepsiz -- kelipsiz gelmisiniz, kap -- kalip kalp, ap -- alp, epkel - -- apkel - -- alp kel - alp, gel, appar - -- alp bar - alp git-, pop -- bolup olup, por -- bolur olur, ama -- alma elma. - l - -- - d-, - t - gelimesi pek ok Trk lehesinde grlr. rnein Kazakada alda -- allah, mulda -- molla. Azeri Trkesinde - sl - -- - sd-, - st - olur. past, pasd -- pasl, astan -- aslan -- arslan, dersder -- dersler. Yine bu lehede - l - -- - d - gelimesi grlr. ider -- iler. - zl - -- - zd - grlr. gzler -- gzder. - dl - -- - dd - olur. dadd -- dadl -- tatl. Kazak, Karakrgz, Oyrot, Telet, Tls lehelerinde nllerden ve y, r seslerinden sonra korunur, teki tonlu nszlerden sonra ise - l - -- - d - olur. akld -- akll, karahand -- karahanl, quldar -- qullar. Tonsuz nszlerden sonra ise - l - -- - t - olur. oxtor -- oqlar, qstar -- qzlar, tobuqtar -- topuklar. n ve seslerinden sonra ise - l - -- - n - olur. xatnar -- watlar kayn aalar, toyonnor -- toyonlar efendiler, connor -- canlar insanlar. Trkiye Trkesinde, Eski Trkedeki kimi l sesleri dmtr. ol -- o, keltr - -- getir-, oltur - -- otur-. Trk diyalektleri arasnda zel bir yer tutan uvaada l sesi kelime iinde belirli birtakm yerlerde der. rnek olarak x ( Trke kl), kin ( Trke gelin--kelin), vi - ( Trke l-), utml ( Trke altm) gibi kelimelerde uvaada l sesi kelime iinde dmtr. Ancak kelime iinde (ve sonunda) l sesi uvaada olduu gibi kalmtr. rnekler: uvaa al Trke el uvaa kl Trke kl uvaa xlx Trke kl uvaa xlxa Trke kulak (--kulgak) uvaa uld, ultra Trke alt. Bu rneklerde uvaadaki ller, Trke l sesinin karldr. Ancak, uvaadaki l seslerinin bir blmne karlk olarak Trk diyalektlerinde sesinin kullanld gze arpar. te birka rnek: uvaa alk (kap) Trke eik uvaa tlk Trke d --t rya uvaa kml Trke humus --km uvaa tul Trke d --t, ta uvaa pillk Trke be uvaa utml Trke altm uvaa itmel Trke yetmi uvaa ul Trke ya gzya uvaa ul Trke ya yl. Eskiden Trkologlar Trkedeki seslerini asl ses olarak kabul ediyorlard. Buna gre, uvaadaki ller ikincil bir ses saylyordu. Bu bakmdan --l olayna lambdaizm ad verilmiti. Ancak, sonradan G. J. Ramstedt (b. bk.) bu teoriye kar km, uvaada (ve Moolcada) grdmz llerin asl ses olduunu ileri srmtr. Onun byk otoritesi karsnda bu iddia Trkologlar arasnda byk bir yaygnlk kazanmtr. Bugn Trkolog ve Mongolistlerin byk bir blm yukarda verilen rneklerde l sesini asl ses olarak kabul ediyorlar. Ancak, Trkologlar arasnda yi asl ses olarak savunanlar da vardr. Bu yolda Trkoloji evrelerinde eskiden beri srp gelen tartmalar sona ermi olmaktan uzaktr. ml: Yabanc dillerden alnm olan ve yabancln muhafaza eden kelimelerde l sesi Trkede gerek kelime iinde gerek kelime sonunda ince sylenir. Albm, albmin, kontrol, petrol, rol, kemal, ikmal, istimal, kalp. gibi. Bu kelimelerde lnin ince okunacan yazda belirtmek iin a harfine bir inceltme iareti() ilve edilebilir().Ancak, yabancl artk ak olarak hissedilmeyen kelimelerde lnin okunuu Trke kelimelere uymutur. M Ses Bilgisi. ift dudaksl, genizsil, kapantl nsz m, damak eteinin almas ve b sesininkine benzer bir eklemlemeyle gerekletirilir. Tarihsel Ses Bilgisi. Patlamal bir ift dudak sesi olan m sesi, Trkede genel olarak kelime iinde ve kelime sonunda yer alr. Kelime banda Trke kelimelerde mye rastlanmaz. Yalnz Eski Trkeden balayarak hemen btn Trk lehelerinde kelime banda bden gelme mlere rastlamak mmkndr. Bu zellik daha ok iinde (veya n) bulunan kelimelerde grlr. rnekler. men--ben mi--bi(bin) mimek--binmek mu--bu (Trkede bunalmak kelimesinde kullanlr Anadolu azlarnda bun olarak kalmtr) meu, meg--be(ebedi) Trke beyin kelimesinin Uygurcada mei, mii biiminde kullanldn biliyoruz. Bu eski biim bugn Dou Trkesinde(meye, miye) ve zbekede(miya) eklinde kalmtr. Bunun gibi, Trke boynuz kelimesinin Uygurca karl da mz, miiz veya myzdr. Bu biim de Sarta(mgz, migiz), zbeke(muguz), Balkarca(myz), Kazaka(myz), orca, Beltirce(ms), Soyota(mys) gibi birok lehelerde saklanmtr. Yakutada muos, moynos biimleri kullanlr. uvaada ise myra, myraga biimleri kalmtr. Yakutada Trke boyun kelimesinin karl moy veya moyundur. Trke burun kelimesinin Yakuta karl da murundur. Trke balta kelimesi Oyrotada malta biimini almtr. Trke buz kelimesi Yakutada ms--(bs) biiminde kalmtr. Trke buza kelimesi, Dou Trkistanda muzoy ve mozay gibi biimler almtr. Krgzcada ise muz olarak kullanlr. Moolcadan alnm olan batr kelimesi Kazakada matur(gzel), Oyrotada mattr biimine girmitir. Trke bez( beze) kelimesi Trkmencede mz olarak kullanlr. Trkede byk(--bdk) olarak kullanlan kelime orcada mygak(ve mynak) biimini almtr. Bu kelime, Yakutada btk olarak kalm, kelime bandaki byi saklamtr. Anadolu Trkesinde kullanlan malak biimi, Trke bala(ocuk) kknden gelen balak kelimesinden kmtr. Ancak, bu rneklere ramen, Trkede m sesi, kelime balarnda daha ok yabanc dillerden alnma kelimelerde kullanlr. Arapa, Farsa, Rumca, talyanca gibi yabanc dillerden gelen mal, mala, marangoz, maz, melez, mendil, mendirek, mezar, meze, musluk, mlk. kelimelerinde olduu gibi. Eski (ve yeni) Trk dillerinde kelime balarnda m sesi gemediine gre, yabanc dillerden alnma kelimelerde mnin yerini bnin almas normaldir. rnekler: Eski Hinte madhu --Trke bal Eski Hinte maria -- Trke bor (kara biber). Trk lehelerinde m sesi, kelime iinde normal ekilde olduu gibi saklanmtr. Trke gm, yemi, kam, orman, yumurta, kmr rneklerinde olduu gibi. Yalnz, Trk lehelerinde bu durumdaki m sesinin arasra bye evrildiine de tank oluyoruz. rnek olarak, Trke demir(--temir) kelimesinin orca, Kzlca, Sagayca gibi birtakm Trk lehelerinde tebir olarak kullanldn biliyoruz. Bunun gibi, Trke tamar(--damar) kelimesi de orcada tabr biiminde kullanlr. Bundan baka, Trke tuman(--duman) kelimesi de orca, Sagayca, Beltirce gibi lehelerde tuban biimini almtr. Trke yamur(--:yamak) kelimesi de orcada nabr olarak kullanlr. Trke temriye kelimesinin orca karl da terbedir. Trke tilma(tercman) kelimesinin Trkler arasnda tilbe biimi de vardr. Son olarak, Trke yirmi(--yigirmi) kelimesi de Altay evresinde yigirbe biimini almtr. Bu kelimenin Yakuta karl da srbdr. Ancak, kelime iinde b(veya p) sesinin mye dndne de tank oluyoruz. rnek olarak, Trke topuk(top) kelimesi, lehelerin bir blmnde tobuk (Balkarca, Kazaka, Yakuta. ), tubk(Tatarca), tobk(Sagayca), tobak(orca) biiminde kullanlr. Krgzcada ise bu kelime topuk ve tomuk olarak yaylmtr. Trke tomurcuk biimindeki m de eski pden kmtr(topurcuk biimi Trke top kknn bir trevidir topa, topak, topal, topuk, tombul gibi). Ortak Trkede arpa( arbo) biiminde yaayan eski kelime, Altay Trkleri arasnda arma olarak kullanlr. Trkler arasnda erkek domuz anlamnda kullanlan kabann, Oyrota ve Soyota karl da kamandr. Ancak, Soyotada kaman yannda kaban da kalmtr. Trke saman kelimesindeki mnin de bden ktn belirtelim (saman--saban--:sap). Trke epken kelimesindeki p de mden kmtr: ekmen(--:ekmek)--ekpen epken. Trk lehelerinde, kelime iinde mnin bsbtn dtn de biliyoruz: Soyota rga (--umurga--yumurtka yumurta) kelimesinde olduu gibi. Buna karlk, Trkede kelime iinde ikincil mler de vardr. rnek olarak Trke kaplumbaa kelimesindeki m sonradan tremi bir sestir. Bu kelimenin eski biimi kaplu ( kapl) baadr. Kaplumbaann kaplunbaadan geldii anlalyor (Trke kertenkeledeki n de ikincil bir sestir. Bu kelimenin eski biimi kelte kelerdir). Kaplunbaann kaplumbaa biimini almas, normal bir gelimedir. Trke saklamba, dolamba kelimeleri de saklanba (-- saklanma --: saklanmak), dolanba (--dolanma--:dolanmak) biimlerinden kmtr. Anadolu azlarnda, kl rei anlamnda kullanlan gmbenin eski biimi de gmme(--:gmmek)dir. m sesi, yannda bulunan dz dar nlleri yuvarlaklatrabilir. xamir -- hamur, bin - -- min - -- mn-. Eski Anadolu Trkesinde belirli gemi zaman 1. tekil kiide m etkisiyle balayc nl hep yuvarlaktr. al-dum, bil-dm, gel-dm. 1. tekil ve oul eklerinde de ayn durum grlr. ev--m, ev--mz, dil--m, dil--mz, ba-u-m, ba-u-muz. 1. tekil ve oul emir eklerinde de yuvarlaklama grlr. al-ayum, al-alum. Eski Trkeden beri ikinci hecede bir dz nlden sonra yuvarlak nl bulunduran kelimeler genellikle Trkiye Trkesinde kk nl uyumuna uymulardr eer bu ikinci hecede m sesi varsa genellikle bu uyum grlmez. armut, yamur, amur, Timur (buna karlk demir), yamuk. Arapa menare kelimesi ise kurald bir gelime ile minare olmutur. Trke kelime iindeki sesi, seyrek olarak mye dnmtr. Trke domuz(--touz) kelimesi, bu bakmdan gzel bir rnektir. Trke gmlek kelimesi de klek biiminden gelir. uvaada da sesi mye evrilmitir. Eski Trke sk veya sk(kemik)--uvaa m biimindedir. Ancak, normal olarak sesi Trkede nye evrilmitir. Eski Trke siir--Trke sinir, teiz--deniz, tr--dnr rneklerinde olduu gibi. Trk lehelerinde m sesi, kelime sonunda normal artlar altnda olduu gibi kalmtr. bayram, dam (--tam), em (ila), im (iaret), kem (aman), kum, kurum, forum (deve yavrusu), tulum gibi. Ancak, kurum kelimesinin Trk lehelerinde kurun biimi de tespit edilmitir. Buna karlk, Trke kurun kelimesi ise Balkan azlarnda kurum biimini almtr. Balkan dillerinde (Bulgarcada) kullanlan kurum kelimesi, bu biimin devamdr. Trke nlerin kelime sonlarnda uvaada mye evrildii kabul ediliyordu. rnek olarak, Trke san kelimesinin uvaada sum (Macarca szm) biimini ald biliniyordu. Trke karn kelimesi de uvaada xrm biimine girmiti. Ancak, son yllarda Gerhard Doerfar bu eski gzleme kar kmtr. Trk lehelerinde, kelime sonundaki sesinin de mye evrildii gze arpar. rnekler: Eski Trke kal (balk) kelimesi, Kazaka, Sagayca gibi lehelerde kalm olarak yaylmtr. uvaada xoln yannda holm da kullanlr. Eski Trke yn kelimesi de ym (Soyota), um (orca), Sm (uvaa) biimlerini almtr. Ancak, lehelerin byk bir blmnde yn (--cn) biimi kalmtr. ml. Eskiden ambar, ember gibi yabanc kelimeler, asli biimleri gz nnde tutularak anabar, enber diye yazlrd. Bugn, Trke sylenie uyularak bu kelimelerin ambar, ember biiminde de yazlmas kabul edilmitir. N Ses Bilgisi. Genizsil, disil, tml. Trkiye Trkesinde, Eski Trke dneminden beri birok ek ve kkte bir geniz sesi olan kullanlagelmitir. Eski yazda kef harfi ile gsterildii iin kf - mni, kf - Trki gibi adlar alan, son dnemlerde nazal n, burun nsi terimleriyle adlandrlan bu ses bugn Anadolu azlarnda da kullanlmaktadr. be ciltteki ben, baa bana, saa sana, e en, so son, deiz deniz, beiz beniz, ala - anla-, par pnar. Bunun gibi ikinci tekil ve oul kii iyelik eklerinde (-, - z/-iz), ikinci oul kii emir ekinde (-/-i), belirli gemi zaman ikinci tekil ve oul kii eklerinde (-d/-di, - dz/-diiz), teki fiil ekimlerinde gelen ikinci tekil ve oul kii eklerinde (-s/-si, - su/-s, - sz/-siiz, - suuz/-sz) ek fiilin ikinci tekil ve oul kiisinde bu n sesi bulunur. stanbul aznda bu ses, -- n deimesine uradndan bugnk yaz dilimizde kullanlmamaktadr. Bugnk Azeri yaz dilinde bu ses Trkiye Trkesindeki gibi nye dnmtr. Tarihsel Ses Bilgisi. Ana Trkeden beri kullanldn bildiimiz n sesi Trkede ana sesler arasnda yer alr. Bununla birlikte, bu sesin daha ok kelime iinde ve sonunda kullanld gze arpyor. Trkede kelime banda bu ses yalnz ne soru zamirinde (ve trevlerinde) rastlanr. G. J. Ramstedt (Keleti Szemle, XVI, 66) bu kelimenin bir benzeme (assimilation) sonunda meydana geldiini ileri srmtr (-- ye-n). Ancak, onun bu gr W. Bang (ber das trkische Interrogativpronomen. Vom Kktrkischen zum Osmanischen. I) tarafndan tartlmtr. Bu duruma gre eski ve yeni Trk dil ve diyalektlerinde kullanlan n-li kelimeler daha ok yabanc dillerden alnmtr. rnekler: nadas srlerek dinlendirilmeye braklm tarla (-- Rumca), nak (-- Arapa), nakit (-- Arapa), nam (-- Farsa), namaz (-- Farsa), namlu (-- Rumca), naz (-- Farsa), nehir (-- Arapa), ney (-- Farsa), nikh (-- Arapa), nian (-- Farsa), niasta (-- Farsa), not (-- Franszca), nans (-- Franszca), nsha (-- Arapa) -- muska. Anadolu azlarnda da n ile balayan birok yabanc kelime vardr. Nahr sr srs (Kafkasya dillerinden alnmtr), nker yardmc, uak ortak, kuma (Moolcadan alnmtr), n iki yz dirhemden ibaret arlk ls (Rumcadan alnmtr) kelimeleri gibi. Trk diyalektlerinde ara sra n ile balayan birtakm kelimeler de tespit edilmitir: Sagayca namr, orca namr, nar, nabr yamur, Sagayca na yeni, orca, Sagayca, Beltirce, Kzlca nan dnmek, orca naz, Kzlca naz yalnz, orca nbak masal, orca nuburtka, nbrtka, nurtka yumurta, Krgzca nan - inanmak. Bu rneklerin byk bir blm benzeme (assimilation) sonunda meydana gelmitir: yamur -- yamur -- namr (-- namr, naur, nabr) ya -- na -- na, yalnz -- yaz -- naz (-- naz), yumak -- nbak, yumurta (-- yumurtka) -- nuburtka, nbrtka. Krgzcada kullanlan nan - biimi ise Trke nan - (-- inan-) kelimesinden kmtr. Krgzcada kelime bandaki - sesi dmtr (elision). Gktrk yaztlarnda tek iaretle gsterilen bir - yn-/-ny - ift sesi vardr. koyn koyun, anyg kt, any yoksul, qanyu hani, her, yany - dat-. Uygurcada bu ift sesi bulunduran kelimeler yalnzca yli ya da nli olarak grlr. qoy, qon, ay, an an, ay, qayu, qanu yan-, yay-. Gktrke dneminde zaman zaman --, - -- - g-, - gelimesi grlr. lt -- ltg ldn, buu -- buug skntn, erti -- ertig idin, bardz -- bardgz vardnz, gittiniz. Kgarl Mahmut, Argu lehesinde belirli gemi zamann ikinci tekil kiisinde - yerine - g/- kullanldn saptamtr. kaurdu -- kaurdu kardn, tapndu -- tapndu sayg gsterdin. Eski Anadolu Trkesinde de k Paann Garibnamesinde buldu -- buldu buldun, qaldu -- qaldu kaldn biimleri geer. Kelime banda l sesinden n sesinin ktna da tank oluyoruz. Anadolu azlarnda lor bir eit taze, yumuak ve tuzsuz beyaz peynir kelimesi birok yerde nor olarak kullanlr. Anadolu azlarnda loda zerine toprak rtlm yn kelimesi yannda noda biimi de tespit edilmitir. Kelime iinde n sesi normal olarak saklanmtr: Trke enik kpek yavrusu, inek, kanat, kendir. Kelime iinde n sesi seyrek olarak der. orca ko (-- Trke kon) kelimesinde olduu gibi. Bunun gibi, Sagayca sas-, orca a - kelimelerinde de n dmtr (-- san-). Buna karlk Trke tun kelimesindeki n ikincil bir sestir (-- su). Eski ve yeni btn Trk dillerinde bu kelime tu biiminde kullanlr. Eskiden kl kelimesi de daha ok kln biiminde yazlrd. Anadolu azlarnda da buna bezer birtakm rneklere rastlanr. rnek olarak Trke pili kelimesi Anadolunun birok yerlerinde pilin biimini almtr. Kelime sonunda da n sesi Trk dil ve diyalektlerinde normal olarak olduu gibi kalmtr. rnekler: Trke kan uvaa yun Trke kn uvaa yana Trke, Kazaka, Krgzca on Tatarca, Bakurta un uvaa vun Trke un Altayca, orca, Sagayca un uvaa n x Trke gn Kazaka, Trk kn Tatarca kn. Balkan azlarnda - n sesinin seyrek olarak - mye evrildiini biliyoruz: Trke kurun kelimesi bu azlarda kurum biimine girmitir. Bulgarca kurum kelimesi de bu zellii saklamtr. Trke kurum kelimesinin eskiden beri kurum olarak kullanldn biliyoruz. Ancak, bu kelime Sagaycada kurun biiminde kullanlr. Bu biimin ikincil bir biim olduu anlalyor. Macarcada kullanlan korom kelimesi de Trke kurumun eskiliini ispat eden bir veridir. Kelime sonundaki nlerin Trk dil ve diyalektlerinde normal olarak saklanmasna karlk, bu sesin uvaada birok hallerde mye evrildiine tank oluyoruz: Trke karn uvaa xr m Eski Trke san say uvaa sum say (Martti Rsnen, Materialien zur Lautgeschichte der trkischen Sprachen, Helsinki 1949, 205. s.). Bu zellik Macarcadaki Trke alntlarda da gze arpar: Trke san kelimesi Macarcada szm biimini almltr (Z. Gombocz, Die bulgarisch-trkischen Lehnwrter in der ungarischen Sprache, Helsinki, 1912). Buna gre uvaada grdmz bu gelimenin ok eski bir tarihe kmas gerekir. G. J. Ramstedt (Einfhrung in die aitaische Sprachwissenschaft, I, Lautlehre, Helsinki, 1957, 132. s.) ve J. Benzing (Das Tschuwaschische, Philologiae Turcicae Fundamenta, I, 1959, 713. s.) de bu gelime zerinde durmulardr. Ancak, son yllarda bu olay zerinde duran Gerhard Doerfer (Trkisch - n -- tschuwaschisch - m Ural-Altaische Jahrbcher XXXIX, 1967, 53-73) bu gre katlmamtr. Yazar, yazsnda bu yolda birok rnekler de vermitir. Doerfer, Tschuwaschisch - m -- urtrkisch - m (-- gemeintrkisch - n Ural-Altaische Jahrbcher XLV, 1973, 174-212 adl yazsnda da bu sese deimitir. E. Hovdhagen (Some Remarks on the Development of Nasal Phonems in Chuvash, Ural-Altaische Jahrbcher dergisinde, XLIV, 1972, 208-212) ve Zsuzsa Kakuk (Zur Frage des tschuwaschischen - n und - m, Tractata Altaica. Wiesbaden, 1976, 325-335) da bu ses zerinde durmulardr. Son olarak Doerfer, Die trkischen und mongolischen Elemente im Neupersischen (Wiesbaden, 1975, IV, 320 ve 550. s.) adl eserinde de bu olaya deinmitir. Kelime sonundaki n sesinin lye evrildiini de biliyoruz. rnekler: Trke saman, Tarani saman -- Krgzca samal Trke armaan -- armaal Trke kurban, Kazaka kurman -- Kazaka kurmal Trke kumran -- Trke kumral. Ana Trkede n sesi yannda sesinin kullanld da anlalyor (bk. G. L. Ramstedt, Az hang a mongolban s a trkben, Nyelvtudomnyi Kzlemnyek, XLII, 228-238). Ancak, n sesi gibi, bu ses de Trkede kelime banda kullanlmamtr. Kelime iinde sesi Yakutada olduu gibi kalmtr. Birka rnek: Trke sinir (-- siir), Orta Trke siir, Kazaka, Oyrota, siir, Tatarca s n r, Balkarca siir, Soyota, Sagayca sr Yakuta iir Trke yanak (-- yaak), Trkmence yaak, Kazaka, Tatarca caak, Soyota aak, Oyrota yk, Krgzca ck Yakuta sax Trke tanr (-- teri), Oyrota teeri, Trk teri Yakuta taara, Trke dnr (-- tr), Eski Trke, Orta Trke tr Yakuta tr (-- tgr, tmr). Yakuta gibi, birok Trk diyalektinde de sesi saklanmtr: Trke sinek (--siek), Orta Trke siek, Trkmence siek, Soyota, Sagayca, Beltirce sk Trke deniz (--teiz), Orta Trke teiz, Trk teiz, Oyrota teis Trke gnl (--kl), Orta Trke kl, Kazaka, Trk kl, Tatarca kil. Azeri lehesinde nnin diftonglaarak btnyle kaybolduu yerler vardr. atauz -- atauz babanz, keldiiz -- geldiz geldiniz, elz -- elz lkeniz, iliniz, dilz -- dilz diliniz. Karaaycada -- -- - g-, zbekede ve Karagasada iseste -- -- - y - gelimeleri grlr. Krgzcada iseste -- -- - g - gelimesi vardr. maa -- maa bana, sana -- saa sana, yaluz -- yalz yalnz. te yandan - rn - -- - rd - olur. erni -- erdi duda, murnu -- murdu burnu, ornu -- ordu orunu, yeri. Bu rneklerden anlaldna gre, Trkede kelime iinde sesi nye evrilmitir. Ancak, domuz, gmlek, omurga gibi birtakm kelimelerde bu sesin mye dntne de tank oluyoruz: touz -- domuz klek -- gmlek ourga -- omurga. Bu rneklere Trke komu kelimesi de ilave edilebilir. Trk diyalektlerinde konu (-- konu --: konumak) biiminde kullanlan bu kelime, Trkler arasnda kou ( ko) biimini almtr. Trke komu kelimesinin bu biimden kt anlalyor. Trk diyalektlerinde yamur (--: yamak) kelimesi yamur, cabr gibi birtakm biimlere girmitir. Bu biimlerdeki sesinin de ikincil bir ses olduu aktr. Anadolu azlarnda da buna benzer birok ikincil ler vardr. Bunun gibi, Azeri alannda da birtakm ikincil olaylar gze arpar. (bk. M. . iraliev, Nosove glasne: Turcologica, Leningrad, 1976, 181-183. s.). Tebriz aznda kelime iindeki sesi birka rnekte gye evrilmitir (touz -- douz kl -- kgl -- kyl). Bunun gibi, Miercede ve Karaimcede de nin wye dnt gze arpyor. Mierce swek kemik, Karaimce swek, suwak. Balkarca, Kazaka, Tatarca (Ufa), Bakurta gibi diyalektlerde ise sesi yye evrilmitir: Balkarca syek, Kazaka syk, Tatarca syek, Bakurta byek, Mierce ceyek. Trkmence, Kazaka gibi birka diyalektte ise sesi dmtr: Trkmence sek, Kazaka sk. Son olarak bu sesin dmesi sonunda kelime iindeki nlnn uzadn gryoruz: Krgzca, Oyrota, orca, sagayca, Kzlca, Beltirce, Karagasa, Soyota sk, ck, k, sk (-- siek sinek), sr (-- siir sinir). Kelime sonundaki lere gelince: Ana Trkedeki ler kelime sonunda genel olarak olduu gibi kalmtr. uvaada bu ses m veya nye evrilmitir. Anadolu Trkesinde ise ler nye dnmtr. rnekler: Trke bin (-- bi), Eski Trke b, Orta Trke mi, zbeke, Balkarca, Krgzca mi, Trkmence m, Kazaka m, Tatarca, Bakurta m , Oyrota, orca, Sagayca mu Trke derin, Orta Trke teri, Sarta teri, Soyota, Oyrota, orca, Kzlca, Beltirce, Karagasa tere, Kazaka, Sagayca tire, Yakuta diri, Tatarca, Bakurta tiren Trke dein sincap, Eski Trke teyi, Oyrota, orca, Yakuta ti, Tatarca tiy n, Kazaka, Sagayca tn. Trke kayn (aa), Soyota, Karagasa kad, Sagayca, orca, Kzlca, Beltirce kaz, Kazaka, Krgzca, Oyrota, Tlse kay, Sarta, Tatarca, Bakurta kay, uvaa xur n Trke (Anadolu) kaln gelin olacak kza erkein verdii para veya armaan, Eski Trke, Orta Trke, Krgzca, Kazaka, Oyrota, orca kal, Tatarca kal, Sagayca, Tatarca kalm, uvaa xulm, xul n. Ana Trkede n(veya ) sesi yannda sesinin bulunduu da savunulmutur. (G. J. Ramstedt, Die Palatalisation in den altaischen Sprachen, Annales Academiae Scientiarum Fennicae, Seies B, XXVII, 239-251). Bu bakmdan Trke gne (-- kne) kelimesinin tankl gz nnde tutulabilir. Bu kelimenin Trkler arasnda eskiden beri kuya biiminde kullanldn biliyoruz. Trkede kullanlan gne biimi ise Uygurca knee kar. Altay evresinde de kne biimi kullanlr. Sibirya Trkleri arasnda ise ky (-- ky) biimine rastlanr. Buna gre, bu kelimenin kuatan kt anlalyor. Bunun gibi, Orta Trkede kayak tereya( kyak) kelimesi aynnda kaak biimi de kullanlr. Bu biimlerin tanklna gre, kelimenin eski biimi kaaktr. Orta Trkede kullanlan kon ve koy koyun biimlerinin de kodan kt anlalyor. Moolca konin koyun kelimesi de bu bakmdan gz nnde tutulmaya deer. ml. Eskiden Arapa, Farsa gibi yabanc dillerden alnm olan btn kelimelerde n sesi yazda da n olarak belirtilirdi. Ancak, Latin alfabesine dayanan yeni yaz sistemimizde b ve pden nceki nler, mye dnr. rnek olarak eskiden anbar, enber, tenbel olarak yazlan yabanc kelimelerin bugn ambar, ember, tembel biiminde yazlmas kabul edilmitir. Farsadan alnan aramba (-- aranba) ve perembe (-- perenbe) gibi kelimelerde de nli biimler eskimitir. Yalnz stanbul adnda bu kurala uyulmaz. O Ses Bilgisi. Geni, yuvarlak, art nl. o sesi Eski Trke dneminden beri kurall olarak yalnzca ilk hecelerde bulunur. imdiki zaman eki - yor, yor - yrmek fiilinin eklemesi ile ortaya ktndan (XV. Ve XVI. Yy.) bu kurala aykrdr. Ayrca nlemlerde (aboo. ohoo), bileik kelimelerde (karakol, babo, akkor, anayol), aktarmlarda (doktor, koridor, rapor, panorama, pantolon, hipodrom) ilk heceden sonraki hecelerde de o sesi bulunur. Tarihsel Ses Bilgisi. Ana Trkeden beri kullanlan o nls Trkede ana sesler arasnda yer alr. Bununla birlikte bu sese normal olarak yalnz kelime banda veya birinci derecede rastlanr. rnek olarak od ( ate), oul, ok, on ( 10), orta, ot, otuz, oyun gibi kelimelerde o kelime banda, kol, yol, son, dokuz (-- tokuz), ok, ocuk, boaz, boyun, koyun, boz, domuz (-- touz), komu gibi Trke kelimelerde ise o birinci hecede kullanlmtr. Trkede o nls ikinci ve daha sonraki hecelerde kullanlmaz. Yalnz fiillerde yor eki bu kurala uymaz. Bundan baka, birleik kelimelerde de bu kurala uyulmad gze arpyor. (Trke karakol kelimesinde olduu gibi). Birleik kelimelerde ikinci veya nc hecelerde kalan o sesinin arasra aya(veya uya) evrildiine tank oluyoruz. rnek olarak, dokuz on kelimesi Trkede doksan biimini almtr. Bunun gibi, alt on( altm) kelimesi de Altaycada altan(-- alton) biimine girmitir. Bu kelime Televte, orca, Karayca gibi diyalektlerde alton olarak kullanlr. Bundan baka, Trke i ton (i don) kelimesi Taraniler arasnda itan biiminde tespit edilmitir. Bu rnekte o sesi ikinci hecede aya evrilmitir: i ton -- iton -- itan. Bu kelime aataycada da itan olarak saklanmtr. Rusa tan biimi de Trkeden alnmtr. Trkede kullanlan yabanc kelimelerde o sesi birinci hecelerde sakland gibi, ikinci ve nc hecelerde de kalmtr. rnekler. ambargo, balyoz, doktor, iporta, kadro, kolyoz, konsolos, kopoy ( bir cins av kpei), koridor, lodos, lokomotif, sigorta. Kolonya kelimesi de bu rneklere eklenebilir. Yalnz, bu kelimenin halk arasnda kolanya biimine sokularak Trkeletirildiini saklamayalm. Eski Trkede o sesi bulunduran kimi kelimeler, Trkiye Trkesinde daralarak u ve olmutur. yor - -- yri - -- yr-, odun - -- oyan - -- uyan-, bodun -- budun, bo -- bu. Eski Trkede ite anlamnda kullanlan o kelimesi de u olduu gibi trevlerinde sesinin daraltc ve inceltici etkisiyle i sesine dnm, bazen de dmtr. o ol -- uol -- ol, o amt -- u emdi -- imdi, oda -- uda -- ite. Dou Trkesinde buz - biiminde olan ve Eski Trkede de Dou Trkesindeki gibi olduu varsaylan fiil, Trkiye Trkesinde boz - olmutur. Yine Dou Trkesinde tu - biiminde kullanlan fiil, Trkiye Trkesinde to - -- do - olmutur. Eski Trkede ksa o sesi yannda bir de uzun o sesi () vardr. Bu ses Uygurca yazda iki o ile gsterilmitir. oon on, oot od, ate, toon don, elbise, tooz toz. Bu kelimeler bugnk Trkmencede de uzun nl ile sylenir. uvaada kelime banda o nlsnn birok yerlerde bir protez (Fr. Prothse) aldn biliyoruz: Trke on uvaa von (n), vun (n) Trke od uvaa vot vut Trke ot uvaa vuD Trke orta uvaa vda Trke orman uvaa vrman Trke otuz uvaa vDr Trke oru (-- uru) ( hrsz) uvaa vr. uvaadaki bu protezin eski bir gemie kt anlalyor. zbekede o ile a arasnda bir ses vardr. . Genel Trkedeki kimi a sesleri ya dnmtr. b -- ba, l - -- al-, uyn - -- oyan - uyanmak, kelmk gelmek, by -- bay zengin. Arapa ve Farsadan geen uzun a sesleri de zbekede ya evrilir. zamn -- zamn, devr -- dvr, kitb -- kitb Krgzcada ve Altaycada dudaksl uyum yerini dudaksl ekime brakmtr. Bylece yuvarlak nllerden sonra, geni yuvarlak nller gelir. oymoq -- oymaq, qonok --qonuq, qorqoq --qorqaq, orto -- orta, boyoq -- boya boya. Krgzcada eski , - u -- w sesleri nl ile birleerek uzun bir o olur. too -- ta da, ooz -- az, boo -- ba. aataycada v sesi u kelimelerde yannda bulunan ay oya evirir. avu -- ovu, acun -- ocun (bunun yannda acun), avun - -- ovun-. Buna karlk u kelimelerde v yanndaki o sesi de a olur. souq -- sovuq, savuq, qov - -- qav-. Ana Trke o sesinin ada Trk dil ve diyalektlerinde normal olarak olduu gibi saklandna tank oluyoruz. rnekler: Trke, Kazaka otuz, Krgzca otus Trke odun, Kazaka otun, Trk otun Trke orta, Kazaka, orca, Sagayca, Trk orta Trke doru, Sagayca tor, Kazaka toru Trke boz, Trkmence, Kazaka boz, Altayca, Televte pos Trke bo, Trkmence bo, Kazaka bos, Altayca, Televte, orca po, Sagayca pos. Yalnz Volga diyalektlerinde ve Bakurtada o nls uya evrilmitir. rnekler: Tatarca utz (-- otuz) Tatarca utn (-- otun) Tatarca urta, Bakurta urt (-- orta) Tatarca buz (-- boz) Tatarca bu (-- bo) Tatarca tur (-- toru) Bakurta, Tatarca urman (-- orman) Bakurta tua (-- tokuz 9). Buna karlk, Ana Trke u nls Volga diyalektleriyle Bakurtada oya evrilmitir. Trk dil ve diyalektlerinde nn durumu da oya benzer. Ses Bilgisi. Geni, yuvarlak, n nl olan , incelik ve kalnlk ynnden geni, yuvarlak, art nl oya karttr. Bu harfle gsterilen nl Eski Trke dneminden beri kurall olarak yalnzca ilk hecede bulunur. dnleme kelimelerde ( organizatr, rejisr, aktr), yansmal kelimelerde (h) ve bileik kelimelerde (nsz, karagz, zbez, nn, Glren) birinci heceden sonraki hecelerde de sesi grlr. Tarihsel Ses Bilgisi. Ana Trkeden beri kullanlan nls Trkede ana sesler arasnda yer alr. Bununla birlikte, bu sese normal olarak yalnz kelime banda veya birinci hecede rastlanr. rnek olarak, t, fke (-- pke), le, ksz, lmek, rmek, tmek, z gibi kelimelerde kelime banda, gl (-- kl), kk, kmek, drt (-- trt), dkmek (-- tkmek), skmek, gnl (-- kl), gk (-- kk), grmek (-- krmek), gz (-- kz) gibi kelimelerde ise birinci hecede kullanlmtr. Trke gz kelimesine dayanan gzel kelimesi, yurdumuzun byk bir ksmnda orijinal biimini saklamsa da, yaz dilimizde -- deimesine urayarak gzel biimini almtr. Bununla beraber, Trkler arasnda kzel (-- kzl) biimi daha yaygndr. Trke gvercin kelimesinin eski biimi gvercin (-- gercin -- ggercin)dir. Trk diyalektlerinde de bu kelime daha ok kgerin olarak kullanlr. Bu kelime Trke gk (-- kk) kknden kmtr. Buna gre gvercin biimi, kelimenin aslna daha yakndr. Bunun gibi, Trke yk (veya hyk) kelimesinin eski biimi de yk (veya hyk)tr. Bu kelime de Trke y - kknden kmtr. Trke gvercin ve yk kelimelerinde sesi ye evrilmitir. Trkede nls ikinci ve daha sonraki hecelerde kullanlmaz. Yalnz birleik kelimelerde bu kurala uyulmaz (Trke Alagz, Karagz adlarnda veya nsz, sonsz kelimelerinde olduu gibi). Eski Uygurcada kullanlan etz ( vcut, kii, kendi) kelimesi de bu kurala uymaz. Ancak, bu kelimenin sonradan etz biimine girerek kurala uyduu anlalyor. ada Trk diyalektlerinde ikinci veya nc hecelerde de sesine rastlanr: Altayca kdn, orca rtk ( rdek), Kazaka kzl ( gzel), Kazaka ksm ( ksem, ksemen), Krgzca kblk, kplk ( kelebek), krgzca kznek ( gzenek), Krgzca kynk ( gmlek) vb. Bu rneklerde ikinci ve nc hecede geen ler ikincil seslerdir. Bu gibi ikincil seslere zellikle Krgzcada ok rastlanr. Krgz ve Altay lehelerinde dudak benzemesi olduundan yuvarlak ve nlsnden sonra gelen e sesleri olur. kzg -- kzge gze, lgn -- lgen len, zn -- zine kendince, kldn -- klden glden, kng -- kngee gne kadar, kr - -- kre - gremek. Eski Trkede tp olan kelime, Trkiye Trkesinde tepe olmutur. Ayrca v sesinin yanndaki eyi yuvarlaklatrma eilimi Azeri Trkesinde ok yaygndr. sev - -- sv-, devlet -- dvlet, mevzu -- mvz, sevin - -- syn-. Eski Trkedeki - eg heceleri de diftonglaarak v olur. bileg -- bilv. Azeri Trkesinde, Eski Trkeden gelen kimi yuvarlak biimler korunmutur. byk, gzel. Bunlarn yannda lke szc de lke olmutur. Trkede kullanlan yabanc kelimelerde sesi birinci hecede sakland gibi, ikinci ve nc hecelerde de kalmtr. rnekler: gnder ( bayrak ekilen direk), kse, valye, mine, ofr, profesr, prodktr, projektr, amatr, nankr, likr, dublr, antz, terr, arjr. Ana Trke sesinin ada Trk dil ve diyalektlerinde normal olarak olduu gibi saklandna tank oluyoruz. rnekler: Altayca, Televte, orca, Sagayca, Kazaka, Krgzca rt ( yangn) Trke fke, Tarani pke, orca, Sogayca kpe, Altayca, Kazaka kp Trke kz, Kazaka gz Trke ksz, orca, Sagayca ksz Trke rdek, Tarani rdek, Trk rdek, orca rtek -- rtk. Yalnz Volga diyalektlerinde ve Bakurtada nls ye evrilmitir. rnekler: Tatarca kz( -- Trke kz -- gz) Tatarca l - (-- l-) Bakurta hd (-- Trke sz) Tatarca kr - (-- Trke kr - -- gr-) Tatarca k-, Bakurta ks - (-- Trke k - -- g-) Tatarca kel (-- Trke kl -- gnl). Buna karlk, Ana Trke nls Volga diyalektleriyle Bakurtada ye evrilmitir. Yakutada nls normal olarak olduu gibi kalmtr. rnekler: Yakuta s Trke sz Yakuta kr - Trke gr - -- kr - Yakuta l - Trke l - vb. uvaada ise nls normal olarak uya evrilmitir. Trke gr - (-- kr-) -- uvaa kur - kelimesinde olduu gibi. Ancak uvaada kelime banda nls birok yerlerde bir protez (Fr. prothse) almtr: Trke l - -- uvaa vil - Trke l - -- uvaa vis-. uvaadaki bu protezin eski bir gemie kt anlalyor. Bat Trakya azlarnda kurall olarak -- gelimesi grlr. Bat Anadolu azlarnda -- , Orta Anadolu azlarnda -- o gelimesi olduka yaygndr. P Ses Bilgisi. Kapantl, ift dudaksl, titreimsiz nsz. Trkede kelime sonunda - b sesi bulunmaz. Aktarma kelimelerde, son seste bulunan - b sesi de titreimsizi olan - pye dnr. Ancak sondaki - p sesi, kelimeye nlyle balayan bir ek getirildiinde - bye dnr (kitap - -- kitab, dolap - -- dolab gibi). Tarihsel Ses Bilgisi. Ana Trkeden beri kullanldn bildiimiz p sesi Trkede ana sesler arasnda yer alr. Bununla birlikte, bu sesin Trkede yalnz kelime iinde ve sonunda kullanldna tank oluyoruz. Ana Trkede kelime banda bu sese rastlanmaz. Ana Altaycada kelime banda p sesinin bulunduu savunulmutur(G. J. Ramstedt, Ein anlautender stimmloser Labial in der mongolisch-trkischen Ursprache Journal de la Socit Finno-ougrienne XXXII P. Pelliot, Les mots h initiale, aujourdhui amuie, dans le mongol des XIII et XIV sicles. Journal Asiatique 1925). Bu ses eski Moolcada (ve arkaik Mool diyalektlerinde) h olarak saklanm eski ve yeni Trk dil ve diyalektlerinde kaybolmutur. Ancak, bu sesin gney-dou ve gney-bat Trk diyalektlerinde de h olarak kald ileri srlmtr.(M. Rsnen, Sprachlicre Miszellen. Ungarische Jahrbcher XIX, 101-103). Buna gre eski ve yeni Trk dil ve diyalektlerinde p ile balayan kelimeler pek azdr. Bugn parmak, pnar biimini alm olan Trke kelimeler eskiden barmak, bnar(--bar) biiminde kullanlrd. ada Trk diyalektlerinde parmak kelimesinin barmak olarak kullanldn biliyoruz. Eski Trke bamak ayakkab kelimesi bugn daha ok pamak olarak kullanlr. Eski Trkede bars olarak kullanlan kelime bugn pars biimini almtr. Trke porsuk kelimesinin eski biimi borsuktur. Yalnz Anadoluda(ve Rumelide) kullanlan pastrma kelimesinin bastrma biiminden geldii aktr. Trke bak kelimesinin pak sylenii de yaygndr. Bunun gibi, halk azlarnda balta biimi yannda palta biimi de kullanlr. Yabanc kelimelerde de bunlara benzer rnekler gze arpar: Trke bdem (-- Farsa) kelimesi halk arasnda padem olarak kullanlr. Anadolu azlarnda padem kelimesi yannda payam biimine de rastlanr( bu biimdeki d--y deimesi iin bk. D.)Trke pazar(--Farsa), patlcan(--Farsa), pirzola(--talyanca), pusula(--talyanca) gibi yabanc kelimelerde de bler pye evrilmitir ( bir ksm yabanc kelimelerde ise p---b deiimi grlr). Trk diyalektlerinin byk bir blmnde kelime banda b yerine p kullanma eilimi gze arpar. Uygurcadan balayarak eski dillerde de bu yolda birtakm rneklere rastlanr. Eski blerden kan pler, zellikle ada diyalekt ve azlarda artmtr. te birka rnek. Altayca, Televte, orca, Sagayca pirbir-- Trke bir Altayca, Televte, orca, Sagayca pil bilmek -- Trke bil Altayca, Televte pal bal-- Trke bal Tarani palik balk --Trke balk Altayca Televte, Sagayca pk bk-- Trke bk Sag. pgrek bbrek-- Trke bgrek(-- bbrek) orca, Sagayca puz buza -- Trke buza Sarta, Tarani put but-- Trke but orca, Sagayca pudy buday-- Trke buday Trkmence pudak burak-- Trke budak Dank olarak rastlanan bu rnekler yannda uvaada blerin normal olarak pye evrildiini gryoruz. rnekler: uvaa pr - varmak, gitmek-- Trke bar - (--var-) uv. por-- Trke bar(-- var) uv. par - vermek-- Trke ber - (-- ver-) uv. pillak be-- Trke be uv. pl bal-- Trke bal uv. pr boaz-- Trke boaz Kelime iinde p sesi normal olarak saklanmtr: Trke ipek, kepek, topuk, kpk, kpr. Yalnz Kpak diyalektlerinde kelime iindeki pler tm kazanmtr. rnek olarak, Trke ipek (Trkmence yipek, zbeke ipak) kelimesi, Krgzca, Kazaka ve Tatarca gibi Kpak diyalektlerinde bli biimler almtr (cibek). Bundan baka, Altayca, orca, Sagayca gibi diyalektlerde de yibek, ibek biimlerine girmitir. Bakurtada ise yifek, cifek olarak kalmtr. Trke topuk kelimesi de Tatarcada tubk, Balkarcada tobuk biimi almtr. Trke kepek (Trkmence kepek) kelimesinin Krgzca karl kefek, Tatarca karl ise kibektir. Kpak diyalektlerinin bu zellii gz nne alnacak olursa, Macarca kobaz kopuz kelimesinin Kpakadan getii kolaylkla anlalabilir. Eski ve yeni Trk diyalektlerinde kelime iindeki pler fye dnmtr. rnek olarak Trke fke kelimesinin eski biimi pkedir. Bu kelime Tarani diyalektinde pke, Tatarcada pke olarak kalm, fakat Balkarcada fx, fxe biimine girmitir. Bunun gibi, Trke toprak kelimesi de Dou Trkesinde tofrak, Tatarcada da tufrak olarak kullanlr. Trke yaprak kelimesi Tatarcada yafrak, Balkarcada ise zafrak biimini almtr. Trk diyalektlerinde birtakm yabanc kelimelerde bu deiimin tersi (f--p) grlr: Trke fil (--Farsa) Krgzca pil Trke fakir (--Arapa) Trkmence pikir Trke ferman (--Farsa) Tatarca parman Trke fal (-- Arapa) Tatarca pal. Fabrika kelimesinin halk azlarnda pavlika biimine girmesi de bu deiime rnek olarak kullanlabilir. Kelime sonundaki pler Trk diyalektlerinde normal olarak olduu gibi kalmtr. Trke ip Altayca, Televte, Tarani yip Kazaka cip Trke sap orca, Sagayca, Kazaka, Krgzca, Tarani, Tatarca sap Trke p Altayca, Televte, Krgzca p Kazaka, orca p, Yalnz turp kelimesi Azeri azlarnda turf biimini almtr. Trkede kelime iinde o sesinin trediine de tank oluyoruz. rnek olarak Kbrs aznda semt kelimesi sempt olarak kullanlr. ml. Eski Trk(Osmanl) alfabesinde Arapa, Farsa gibi yabanc dillerden alnm olan btn kelimelerde b sesi yazda da b olarak belirtiliyordu. zellikle kelime sonlarndaki blerin Trkede de b olarak saklanmas dilimizin fonetiine uymuyordu. rnekler: Arapa kitb--Trke kitb Farsa eb gece--Trke eb Arapa kebb--Trke kebb Farsa leb dudak--Trke leb Arapa kelb kpek-- Trke kelb. Osmanl alfabesinde birok yerlerde Trke kelimelerde de p yerine b harfi kullanlyordu. Trke kab, grb, verib, olub, durub rneklerinde olduu gibi. Ancak, Latin alfabesine dayanan yeni yaz sistemimizde dilimizin fonetik zellikleri gz nnde tutularak Arapa ve Farsa alntlarn sonlarndaki bler pye evrilmitir. rnekler: Arapa sebeb--Trke sebep, Farsa mehtb--Trke mehtap Arapa harb--Trke harp Arapa celb--Trke celp Farsa girdb--Trke girdap Arapa harb--harap Arapa kitb--Trke kitap. Yalnz kalb yrek ve harb sava gibi birka kelimede b harfi bir sre olduu gibi saklanmtr. Bu suretle kalb ile kalp sahte, harb ile harp(veya arp) alg kelimeleri arasndaki anlam farknn yazda da belirtilmesine allmtr. Ancak, son yllarda kalb, harb yazllar terk edilmitir. Trkede sebep, harp, kitap, girdap. olarak yazlan bu Arapa veya Farsa alntlarn sonundaki pler ekimde tekrar tmllk kazanarak bye dnr: orap--orab dolap--dolab. Avrupa dillerinden gelen alntlarda bile bu eilim gze arpmaktadr: grup(--Franszca):--grubu(grupu yerine) prensip(--Franszca):---- prensibi(prensipi yerine). Trke kelimelerde kelime sonundaki plerin normal olarak saklandn biliyoruz. Trke top(:--topu), ip(:--ipi), sap(:sap), p(:--p) rneklerinde olduu gibi. Ancak, dip, kap(:--kab) kelimelerinde p sesi ekimde bye dnr. R Ses Bilgisi. arpmal, dietsil, tml nsz. Trkede r sesi kelime banda bulunmaz, iseste ve sonseste ise bolca bulunur. Anadolu azlarnda r - ile balayan alnt kelimelere bir dar nl ntremesi (/i/u/) getirilir. recep, uruh uruf -- ruh vb. Tarihsel Ses Bilgisi. r sesi Ana Trkeden beri btn Trk dil ve diyalektlerinde kullanlan bir fonemdir. Trke l sesi gibi bu ses de Trk diyalektlerinde yalnz kelime iinde ve sonunda kullanlr. Trke art, arka, arpa, bldrcn, deirmen, kara, ksrak, kurum, toprak, yurt, er, damar, demir, dnr, kar, ksr, kir, sar, sinir, yular rneklerinde olduu gibi. Buna karlk, kelime balarnda bu sese yalnz yabanc kelimelerde rastlanr. te birka rnek: raf (-- Farsa), renk (-- Farsa), reete (-- talyanca), reel (-- Farsa), resim (-- Arapa), rzgr (-- Farsa), rende (-- Farsa), rhtm (-- Farsa), rol (-- Franszca), robot, ruj (-- Franszca), roman (-- Franszca), rejim (-- Franszca), reklam (-- Franszca), rastk (-- Farsa), rapor (-- Franszca), reform (-- Franszca), ruh (-- Arapa). Bu bakmdan Trkede r ile balayan kelimelerin byk bir ksm yabanc dillerden alnmtr. Yalnz ses taklidine dayanan birtakm Trke kelimelerde bu sese nadir olarak kelime balarnda da rastlanr: raprap rneinde olduu gibi. Yabanc kelimelerin banda rastlanan r sesini gidermek iin halk aznda bu kelimelere i (veya ) gibi bir ses getirildii grlr: halk arasnda raf yerine iraf, rzgr yerine irzgr (-- ilzgr), renk yerine irenk, renber yerine irenber biimlerinin kullanlmas gibi. Halk azlarnda Rum ad yerine Urum adnn kullanlmas da bu olaya bir rnektir. Bunun gibi, Rus ad da Trkler arasnda Urus olarak yaylmtr. Tatarcada bu ad Urus biimini almtr. Trk diyalektlerinde Urus (-- Urs) biimi yannda Orus biimi de yaygn olarak kullanlr. Farsa rze oru kelimesi Trk diyalektlerinde oraza, oraz, oroza, orozo gibi biimler almtr. Bunun gibi, Farsa rsp kelimesi de Trkede orospu biimine girmitir. Trke oru kelimesinin bandaki o da ikincil bir sestir. Trklerin yabanc kelimelerdeki ryi gidermek iin eskiden beri bu yola bavurduklar anlalyor. Eski Hinte (Sanskrit) ratna kelimesi Uygurcada erdeni, erdini mcevher biimini almtr. Bu kelime Moolcada da Uygurca bir alnt olarak erdeni biiminde kullanlr. Trk diyalektlerinde kullanlan ar avdar kelimesi de bu bakmdan gzel bir rnektir. (-- Rusa roj). Urfa adnn bandaki u da sonradan tremi bir sestir. Eskiden Ruba olarak kullanlm olan bu ad, Trkler arasnda Urfa biimini almtr. Buna karlk, Trk diyalektlerinde kelime bandaki , i gibi vokallerin dmesi zerine r ile balayan birtakm biimlerin kullanldna tank oluyoruz. rnek olarak, Trke irin kelimesi Kazakada r biimini almtr. Bunun gibi, rak kelimesi de birok diyalektlerde rak olarak kullanlr. Kelime iinde r sesi Trk diyalektlerinde bugne kadar olduu gibi saklanmtr. Trke avurt, burun (-- murun), kuyruk, bayrak, bayram, boyunduruk, gvercin, drt, sar, sonra, tara, yourt, yumurta, yirmi (-- yigirmi) kelimelerinde olduu gibi. Kelime sonunda da r sesi olduu gibi kalmtr: Trke bir, bakr, davar, demir, amur, yamur, kendir, kmr. Yalnz Trke arslan kelimesinde r sesi dmtr: arslan -- aslan. Yabanc dillerden alnan kelimelerde de r sesi olduu gibi saklanmtr. rnekler: anahtar (-- Rumca), ambar (-- Farsa), beygir (-- Farsa), kiler (-- Rumca), gbre (-- Rumca), trpan (-- Rumca), iporta (-- talyanca), anafor (-- Rumca), snr (-- Rumca), snger ( -- Rumca), varo (-- Macarca), rapor (-- Franszca), srma (-- Rumca), kknar (-- Rumca), levrek (-- Rumca), rp (-- Rumca), kaburga (-- Moolca), karpuz (-- Farsa), kire (-- Farsa), mikrop (-- Franszca), harf (-- Arapa), panayr (-- Rumca). Trkeye Farsadan gemi olan perembe kelimesindeki r, aramba kelimesinin analogique basks altnda meydana gelmitir: penembe -- perembe. Moolcadan alnm olan Trke ceyren (-- ceyran) kelimesi r -- l deimesi sonunda ceylan biimini almtr. Bunun gibi, gre kelimesi halk arasnda gle olarak kullanlr. Farsa servi kelimesi de Trkede daha ok selvi biiminde yaylmtr. Trke (-- Farsa) reel kelimesi halk azlarnda leer olarak da kullanlr. Trk diyalektleri arasnda zel bir yer tutan uvaada r sesleri normal olarak olduu gibi kalmtr. rnekler: uv. ar erkek Trke er marda yamur vr hrsz ber - (-- ver-) ur ak sart. Ancak r sesinin uvaada belirli birtakm yerlerde dtne de tank oluyoruz: Trke drt (-- trt) uv. tvatt 4 Trke orta uv. vda uvaada Ana Trkedeki d sesi de kelime iinde ve sonunda r olarak geer. Birka rnek: Eski Trke adak
No comments:
Post a Comment